राणा शासन गयो, प्रजातन्त्र आयो । त्योबेला वीरगन्जबाट अमलेखगन्जसम्म एउटा नेपालकै सानो ट्रेन चल्थ्यो । त्यही ट्रेन चढेर म र सरोज कोइराला (२०१५ सालका सांसद) काठमाडौं आयौं । त्यत्रो दुःख गरेर प्रजातन्त्र ल्याइयो । अनि पार्टीमा वास्तविक त्याग गर्ने कार्यकर्ताको अवमूल्यन सुरु भयो । जोशीले सुनाए— दुःख पाएका कार्यकर्ताले अवसर पाएनन् । क्रान्तिकालभर अनुहार नदेखिएका मानिस पार्टीमा हावी हुन थाले ।

नेपाली राजनीतिको दुर्बल पक्ष यही हो कि २००७ सालयता पटक–पटक व्यवस्था बदलिए तर नेतृत्वको आचरण र संस्कार भने फेरिएन । हामीले धेरै व्यवस्था बदल्न सक्यौं । रीति फेरियो, थिति फेरिए ।

राजनीतिक शक्तिको आडमा आफू र आफ्ना दरसन्तानका लागि सम्पत्ति थुपार्ने प्रवृत्ति संस्कारकै रूपमा विकसित भयो । राजनीतिको लक्ष्य सेवा–भावका नै हो भन्ने कुरा नयाँ पुस्ताका लागि एकदेशको कथाजस्तै भैसकेको छ । तर राजनीतिलाई कमाउने भाँडो नबनाएर आफ्नो सारा सम्पत्ति सक्ने अनि सादगी जीवनयापन गर्ने नेता हुन्छन् पनि भन्ने सन्देश दिनका पनि गान्धीवादी नेता रामहरि जोशीको बारेमा लेख्न मन लाग्यो ।

विसं १९८२ साल मंसिर २ गते सर्लाही, मलंगवाको सम्पन्न जमिनदार परिवारमा जन्मिएका जोशीले सात दशकसम्म (राणाकालदेखि गणतन्त्र स्थापनासम्म) जनताको मुक्तिका लागि निष्ठा र आदर्शको राजनीति गरे । हाल मलंगवा नगरपालिका रहेको अधिकांश जमिन त्यो समय उनका पिता–पुर्खाको जमिनदारी थियो । राजनीतिमा लागेर जोशीले पैत्रिक सम्पत्ति सके । प्रजातन्त्र बहालीपछि पटक–पटक सांसद र मन्त्री (शिक्षा, पर्यटन) भएका उनले काठमाडौंमा घर सम्पत्ति जोडेनन् । बाँचुन्जेल आफन्तको आश्रयमा साधारण जीवनयापन गरे । गान्धी र बीपीको आदर्शवाट प्रभावित जोशीले सिद्धान्तबमोजिमको जीवनयापन गरे । निष्ठा र आदर्शका लागि कसैसँग सम्झौता गरेनन् । निष्कलंक छवि छोडेर २०७४ असार २९ गते संसारबाटै बिदा भए ।

जसलाई आफ्नै पिताले थुनाए
साढे सात दशकअघिको कुरा हो । नेपालमा राणाशाहीको जगजगी थियो । जनताका छोराछोरीलाई पढ्न–लेख्न दिनु भनेको शासक वर्गका लागि आफ्नो खुट्टामा आफैं बन्चरो हान्नुसरह थियो । धनीमानीहरू आफ्ना सन्तानलाई भारतका विभिन्न सहरमा पढ्न पठाउँथे । राजा महाराजाको आदेश नै कानुनसरह थियो । शासकलाई साक्षात विष्णुको अवतार मानिन्थ्यो । उनीहरूका पाइला परेको जमिनबाट माटो उठाएर टीका लगाउँदा जीवनभर गरेको पापमोचन हुन्छ भन्ने बुझाइ आम नेपालीमा थियो ।

सर्लाहीको नामी जमिनदार परिवारमा जन्मिएकै कारण रामहरिले कलकत्ताबाट उच्च शिक्षा पढ्ने अवसर पाए । दोस्रो विश्वयुद्धपछि अंग्रेजले भारत छोड्ने करिब–करिब निश्चित भैसकेको थियो । गान्धीको नेतृत्वमा जारी भारत छोडो आन्दोलन उत्कर्षमा थियो । यता बेलायती शासकको आशीर्वादमा टिकेको राणाशासन ढाल्ने उपयुक्त समय आइसकेको मूल्याङ्कन गर्दै बीपी कोइरालाको आह्वानमा नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस गठनको तयारी तीव्र बनाइएको थियो । गणेशमान सिंह, कृष्णप्रसाद भट्टराई, डिल्लीरमण रेग्मीलगायत भारतमा रहेका युवाले यो अभियानमा साथ दिएका थिए ।

२०७० सालमा एक दिन जोशीले लेखकलाई सुनाएका थिए—नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस गठनका लागि कलकत्तामा जम्मा भएका दुई सय प्रतिनिधिमध्ये म पनि एक थिएँ । हिन्दु–मुस्लिम दंगा उत्कर्षमा थियो । कर्फ्युका बीच मानिसहरूको भागदौड मच्चियो । बडो मुस्किलले अधिवेशनस्थल पुग्यौं ।

जोशीले सुनाए, ‘त्यसअघि कहिल्यै नदेखेको एक कालो–कालो पुड्के मानिसले म नजिकै आएर सोध्यो— तपाईं विद्यार्थी हो ? मैले भनें हो । बीएस्सीको जाँच दिने तयारीमा छु । तर दंगाका कारण जाँच सरेको सर्‍यै छ ।’ ती मानिसले भने, ‘तपाईं विद्यार्थीहरूको धेरै काम छ अब ।’ जोशीले मनमनै ठाने के धेरै काम होला र ? कर्फ्यु लागेर दस–पन्ध्र जना एक ठाउँमा भेला हुन त दिइएको छैन । के भन्या होला यसले ? जोशीलाई प्रश्न गर्ने तिनै काला पुड्के मानिस थिए, गणेशमान सिंह ।

२००३ साल माघ १२ र १३ गतेका दिन, कलकत्ताको भवानीपुरस्थित खाल्सा हाइस्कुलमा भएको सम्मेलनमा बीपीले दमदार भाषण दिएको स्मरण गर्दै जोशीले लेखकलाई सुनाएका थिए— त्यस दिन बीपीले भन्नुभएको थियो— नेपालमा सय वर्षभन्दा लामो समयदेखि राणा र उनीहरूका सन्तानले चलाएको निरंकुश शासनको अब अन्त्य हुनेवाला छ ।

तपाईं विद्यार्थीहरूको काम अहिले पढ्ने हो । नेपालमा छिट्टै प्रजातन्त्र आउँदै छ । त्यसपछि हामीलाई पढे–लेखेका युवाहरूको एकदमै आवश्यकता पर्नेछ । त्यसैले तपाईंहरू अहिले राम्रोसँग पढ्नुहोला । दसैं, तिहार वा अरू बिदामा घर जाँदा गाउँघरका मानिसलाई प्रजातन्त्रको अर्थ बुझाउनुहोला र त्यहाँ प्रजातन्त्रको ज्योति बाल्ने काम गर्नुहोला ।

सम्मेलनलगत्तै गणेशमान सिंहको हातबाट जोशीले राष्ट्रिय कांग्रेसको चवन्नी सदस्यता लिए । राणाको जेल तोडेर कलकत्ता पुगेका गणेशमान चर्चाको शिखरमा थिए । राणाको चारदिवारबाट उनी चरा बनेर भागे भन्ने किंवदन्ती चलेको थियो ।

बिदामा सर्लाही आउँदा जोशीले साथमा एउटा बेडिङ ल्याएका थिए । उनले लेखकलाई सुनाए— तकियाभित्र पार्टीको झन्डा र पर्चा हालेर सिलाएको थिएँ । नेपाल–भारत सीमामा सामान जाँच गर्ने सिपाहीले बेड खोल्यो, तकियाचाहिं खोलेन ।

ती पर्चामा लेखिएको थियो राणाहरू हो अब तिमीहरूको एक तान्त्रिक शासन समाप्त हुनेवाला छ । तिम्राविरुद्धमा जनता उठिसके । श्री ५ महाराजाधिराजको अधिनायकत्वमा नेपालमा प्रजातान्त्रिक सरकार गठन गर्ने हाम्रो उद्देश्य हो ।
आफ्नो गाउँका मानिस जम्मा गरेर जोशीले पर्चा मात्र बाँडेनन्, राणाविरोधी भाषणसमेत गरे । त्योबेला राणाको विरोधमा बोल्दा जिब्रो झिकिदिने कुरा त सामान्य थियो, ज्यान सजाय नै
हुन सक्थ्यो ।
त्यो दिनको घटना सुनाउँदै जोशीले भनेका थिए— मैले गीतामा कृष्णले अर्जुनलाई भनेकै श्लोक गाउँलेलाई सुनाएको थिएँ । यो राणाशासन छिट्टै जानेवाला छ । हेर तिमी हार्‍यौ भने यो धर्मको लडाइँ हो, स्वर्गमा जान्छौ । जित्यौ भने भोग्छौ । यति के बोलेको थिएँ । जिल्लाभर हल्ला भैहाल्यो । बडाहाकिम रिसाएर चुर । अनि पिताजी (तीर्थलाल जोशी) आफैंले मलाई राणाको हवाला गर्दै जेल पठाइदिनुभयो ।
जेलको पहिलो अनुभव लिएर केही समयपछि जोशी पढ्न फेरि कलकत्तातिर लागे । त्योबेलासम्म नेपाली राष्ट्रिय कांग्रेस र प्रजातन्त्र कांग्रेसबीच एकीकरण भई नेपाली कांग्रेस बनिसकेको थियो । क्रान्तिको तयारी तीव्र बनाइएको थियो । राणाविरुद्ध लड्न बनाइएको मुक्ति सेनालाई तालिम दिने काम धमाधम हुँदै थियो भने भारतका विभिन्न स्थान र बर्माबाट समेत ल्याइएका हातहतियार नेपाल–भारत सीमा क्षेत्रमा पुगिसकेका थिए ।

जहाजबाट पर्चा
प्रधानमन्त्री मोहनशमशेरसँग वनभोज र सिकार खेल्न जाने अनुमति लिएर २००७ साल कात्तिक २१ गते सिकारी पोसाकमा आफैं मोटर चलाएर दरबार बाहिरिएका राजा त्रिभुवनले सपरिवार भारतीय दूतावासमा शरण लिए । त्यही दिन राति नेपाली कांग्रेसका क्रान्तिकारीहरूले हवाइजहाजबाट देशभर राणाविरुद्ध पर्चाबाजी गरिदिए ।
जहाजमा बसेर पर्चा खसाउने जिम्मेवारी पाउनेमध्येका एक थिए जोशी । त्यो क्षण स्मरण गर्दै जोशीले लेखकलाई सुनाएका थिए— हिमालयन एयरवेज भन्ने सानो जहाज थियो । पाइलट पनि क्रान्तिमा गोली लागेको पोल्यान्डको नागरिक । हामी पटनामा छौं । जनता दैनिकका सम्पादकले भने । तपाईं पर्चा बनाउनस् । जनता दैनिक त्यही पत्रिका हो जसमा शहादत हुनुअघि दशरथ चन्दका लेख नियमित छापिन्थे, छद्म नाममा । जुद्धशमशेरले भारत सरकारलाई भनेर त्यो पत्रिका जफत गराएका थिए । मलाई लाग्यो । यो त मेरा लागि ठूलो अवसर र सम्मान पनि हो । एक्लै चार पेजको क्रान्ति आह्वान लेखे । त्यसमा बीपी, सुवर्ण, गणेशमानलगायत सबै नेताका बारेमा लेखे । नेताहरूलाई देखाएर पछि पर्चाले अन्तिम रूप पायो र पर्चा छापियो । त्यही पर्चा जहाजबाट बन्डलका बन्डल छरिएको हो ।
जोशीले सुनाए— सत्यनारायणबहादुर श्रेष्ठ (नेपाल पत्रकार संघका अध्यक्ष), म, प्रेमभक्तमान सिंह (सुवर्णको मान्छे) जहाजमा छौं । बन्डलका बन्डल कागज छ । नक्सा राखेको छ । पाइलट कराएर भन्छ— फलानो ठाउँ आयो । हामी त्यही आधारमा पर्चा खसाल्छौं । सबैभन्दा बढी विराटनगरमा खसायौं । सडक रातै देखिन्थ्यो । पर्चाले एकदमै काम गर्‍यो । राणाहरू यति डराएका थिए कि थुनेका मानिसहरूलाई छोडेर सेनाका अधिकारीहरू नै भन्न थाले— ल हजुर तपाईं जेलमा बस्नु पर्दैन जानुस् । हाम्रो पनि ज्यान बचाइदिनुस् । सरकारी सेनाको एक कप्तानले ब्यारेकबाहिर निस्केर आफ्ना सिपाहीलाई भनेछ । ल सुत है । बम पनि झार्न सक्छन् । बमभन्दा ठूलो शक्ति थियो त्यो पर्चाको । राणा शासकको सातो–पुत्लो गएछ । क्रान्ति सफल भएपछि मलाई ती कप्तानको भनाइ एक जना क्रान्तिकारी साथीले सुनाएका थिए ।
जोशीले फालेको पर्चामा लेखिएको थियो— आजदेखि हाम्रो क्रान्ति सुरु भयो । तपाईंहरू सबै तयार रहनुहोला । यो राणा शासन खत्तम हुनेवाला छ । कांग्रेसले पर्चा छरेको रात प्रधानमन्त्री मोहनशमशेरसमेत सिंहदरबारस्थित आफ्नो शयनकक्षमा सुत्न सकेनन् । पर्चा फाल्नेले बम फालेर उडाइदिने पो हुन् कि भन्ने हल्लाले राणाको सातो–पुत्लो गएको थियो । केही दिन मोहनशमशेर सिंहदरबारको दक्षिण भागमा (हाल राष्ट्रिय अनुसन्धान विभाग भएको स्थान) गएर सुते ।

सुकिला–मुकिला हावी
क्रान्तिकालभरि क्रान्तिकारीको सम्मान थियो । प्रजातन्त्र आएपछि सुकिला–मुकिला हावी हुँदै गए । आफ्नो सात दशक लामो राजनीतिक अनुभव सुनाउँदै जोशीले लेखकसँग भनेका थिए— राणा शासन गयो, प्रजातन्त्र आयो । त्योबेला वीरगन्जबाट अमलेखगन्जसम्म एउटा नेपालकै सानो ट्रेन चल्थ्यो । त्यही ट्रेन चढेर म र सरोज कोइराला (२०१५ सालका सांसद) काठमाडौं आयौं । त्यत्रो दुःख गरेर प्रजातन्त्र ल्याइयो । अनि पार्टीमा वास्तविक त्याग गर्ने कार्यकर्ताको अवमूल्यन सुरु भयो ।
जोशीले सुनाए— दुःख पाएका कार्यकर्ताले अवसर पाएनन् । क्रान्तिकालभर अनुहार नदेखिएका मानिस पार्टीमा हावी हुन थाले । मलाई सह्य भएन । अनि सरोजलाई भने हेर सरोज हृषीकेश शाह र डा. तुलसी गिरी कहाँबाट आए । जे पनि गर्ने पार्टीमा त्याग भएका निष्ठावान कार्यकर्तालाई पाखा लगाउने । म त महासमिति बैठकमा यो मुद्दा उठाउँछु, उठाउँछु ।
कांग्रेसले सशस्त्र क्रान्ति चलाउँदा डा.गिरी दरभंगामा मेडिकल साइन्स पढिरहेका थिए । घाइते मुक्ति सेनालाई उपचार गर्नुपर्‍यो भनेर गएका हामीलाई उनी भन्ने गर्थे— तिमीहरूले लुटेको धन कहाँ गयो र बिनापैसा उपचार गर्नुपर्ने । जोशीले सम्झिए ।
डा. गिरीबाट टाढा रहन सल्लाह दिँदै जोशीले बीपीसँग भनेका थिए— सान्दाजु यो संन्यासीलाई धेरै नपुल्पुल्याउनुस् । यो भस्मासुर हुन्छ, जसले वरदान दियो उसैलाई सक्ने । यसलाई टाढै राख्नुस् । जोशीको कुरा हाँसेर टार्दै बीपीले भने— यू ह्याब क्लिन पर्सनालिटी मिस्टर जोशी ।
यो प्रसंग सुनाइरहँदा खुला हृदयले हाँस्दै जोशीले भनेका थिए— उनै डा. गिरी, संसदीय व्यवस्थाको अन्त्य गरी र मुलुककै पहिलो जननिर्वाचित सरकारका प्रधानमन्त्री बीपीलाई जेल हाल्ने तत्कालीन राजा महेन्द्रको सिखण्डीका रूपमा उदाए ।

राजनीतिमा इमानदारी
आफ्ना संस्थापक नेता बीपीको भनाइ स्मरण गर्दै जोशीले लेखकलाई सुनाए— स्वयं बीपीले भन्नुभएको छ । प्रजातन्त्र आएपछि पार्टीमा सुकिला–मुकिला हावी हुनेछन् । तिनको विरोधमा सच्चा कार्यकर्ताले सशक्त आवाज उठाउनुपर्नेछ । अरू पार्टीको त कुरै छोडौं, कांग्रेसले नै आफ्ना संस्थापक नेताको उपहास गरिरहेको छ । जोशी फेरि हाँस्न थाले । एकैपटक चर्को आवाजमा उनी बोलेको सुनियो । भन्दै थिए— म मन्त्री हुँदासम्म पनि घूस खायो भन्ने गाइँगुइँ चल्यो भने नेताहरू लाजले टाउको निहुराउँथे । अहिले त खुलेआम खाइरहेका छन् । मानौं इमानदार हुनु अपराध हो । .

प्रकाशित : मंसिर ७, २०७६ ११:४२