होलेरी काण्डमा दरवार र सेनाले धोका दिए पछि राजीनामा गर्न बाध्य भएका प्रधानमन्त्री कोइराला धेरै पछिसम्म पनि त्यस विषयमा उच्च सैनिक अधिकारीहरूलाई छेडछाड गरिरहन्थे भन्ने प्रसंग पूर्व प्रधानसेनापति कटवालको पुस्तकमा छ । विसं २०६२ /०६३ सालको जनआन्दोलनपछि प्रधानमन्त्री बन्दासमेत उनलाई परेको थियो । ‘‘राजा र सेना मिलेर मलाई एक्ल्याए । फेरि पनि धोका हुन्छ कि ? भन्ने आशंका उनमा थियो । त्यसैले शान्ति प्रक्रियाको नेतृत्व गरिरहेका प्रधानमन्त्री कोइराला राष्ट्रिय सेनाभन्दा माओवादीलाई विश्वास गरिरहेका थिए ।’   यस प्रसंगमा पूर्व प्रधानमन्त्री तथा माओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दाहालले लेखकसँग भनेका छन् — ‘‘माओवादी सेनालाई कायमै राखेर संविधान सभा चुनावमा जान गिरिजाबाबु त्यसै सहमत हुनु भएको होइन । नेपाली सेनाबाट धोका हुन सक्छ भनेर नै हो । होलेरीमा सेनाले धोखा दिएको विषय हामीसँग धेरैपटक भन्नुभएको छ ।’’ 

एक समय थियो माओवादी उकालो लाग्दै थियो । राजनीतिक दल र तिनाका नेताको कामवाट जनता वाक्क दिक्क भएका थिए । त्यही जन असन्तुष्टिको उपयोग गरी माओवादी संसदवादी दललाई कमजोर वनाउन लागि गरेको थियो । अर्को तर्फ संसदवादी दललाई कमजोर बनाएर २०४७ सालको संविधानमा गुमेको आफ्नो अधिकार पुनस्र्थापना गराउन दरवार न्वारान देखिको वल लगाई रहेको थियो । त्यही रणनीति अन्तर्गत होलेरी काण्ड भयो । सरकार असफल भएको रणनीतिक प्रचार गरियो । प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइराला राजिनामा गर्न वाध्य भए । त्यो घटना पछि उकालो लागेको माओवादी र त्यस पार्टीका सुप्रिमो पुष्पकमल दाहालले रणनीतिक रुपमा निरन्तर सफलता चुमि रहे । अहिले आएर दाहाल जे उद्देश्यका साथ लडेका थिए त्यही सिद्धान्तलाई समाप्त गर्ने कृयाकलापका कारण इतिहासकै कमजोर अवस्थामा पुगेका छ । 
यो आलेख होलेरीमा भएको रणनीतिक प्रचारमा केन्द्रीत छ । 

बीस वर्षअघिको कुरा हो । माओवादी विद्रोह चरममा थियो । दिनहुँ दसौं प्रहरी मारिएको खबर आइरहन्थ्यो । यस्ता घटनाले विद्रोही उत्साहित हुनेथिए भने प्रहरी प्रशासनको मनोबल गिरेको थियो । सेना परिचालनबाहेक माओवादी तह लगाउने अर्को विकल्प छैन भन्ने राष्ट्रिय बुझाइ बनिसकेको थियो । 

त्यहीबीच २०५८ असार २८ गते रोल्पाको होलेरीमा साठीभन्दा बढी प्रहरी माओवादी अपहरणमा परे । रातभर चौकी खाली गरेर बाहिरै सुत्दै आएका प्रहरी बिहान सबेरै फर्किएपछि माओवादीको कब्जामा परेका थिए । सरकारले अपहरणमा परेका प्रहरी र लुटिएका हतियार मुक्त गर्ने जिम्मेवारी तत्कालीन शाही नेपाली सेनालाई दियो । 

प्रधानसेनापति प्रज्ज्वलशमशेर राणालाई राजा ज्ञानेन्द्रकै सामु राखेर प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले यस्तो आदेश दिएका थिए । त्यसपछिका हरेक दिन सेनाले बालुवाटारमा ठूलो नक्सा राखेर प्रधानमन्त्रीलाई नियमितरूपमा ‘ब्रिफ’ गर्न थाल्यो । जर्नेलहरुको भनाइ रहन्थ्यो — माओवादीका माथिल्लो तहका अधिकांश नेता होलेरीमै छन् र उनीहरुलाई सेनाले घेरामा राखेको छ ।

असार २९ देखि शाही सेनाले होलेरीलाई घेरा हालेको र घेरा साँघुरो बनाउदै लगेको एकोहोरो प्रचार सञ्चार माध्यममा भइरहयो । रक्षा र गृह मन्त्रालय अनि उच्च सैनिक अधिकारीलाई उद्धृत गर्दै सञ्चार माध्यमले यस्तो समाचार प्रवाह गरिरहे । ‘नेपाल पाक्षिक’ (२०५८ साउन (६—२२) म्याजेजिन लेख्छ —  ‘‘नेपाली र अन्तर्राष्ट्रिय   संस्थामा समेत कहिल्यै नभएको घेराबन्दीका समाचार आइरहे ।’’

तिनताका नेपाली राजनीतिमा दरबार, सरकार र माओवादी तीनै पक्ष सूचना युद्धमा थिए । पूर्वप्रधानसेनापति रुक्माङगद कटवालले लेखेका छन् — ‘‘वास्तविकता चाहिँ माओवादीसँग भिड्न भनेर पठाइएको सेनाको एउटा प्लाटुन आफैँ होलेरीमा माओवादी घेराबाट उम्किन सकेको थिएन ।’’ 

होलेरी घटना हँुदासम्म सेनासँग भिडिहाल्ने माओवादीको नीति थिएन । अर्कोतिर दरबार सेना परिचान रोकेर माओवादीलाई विश्वासमा लिन चाहन्थ्यो भने सेनामाथि भर गर्नेबाहेक सरकारसँग अर्को विकल्प थिएन । तैपनि सेनाका जर्नेलहरु दिनहुँ ठूलो नक्सा बोकेर बालुवाटारमा प्रधानमन्त्रीलाई ब्रिफ गर्थे — प्रधानमन्त्रीज्यू, सेना यहाँ पुगेको छ । यति माओवादी घेराउमा छन् । धेरै पछिसम्म पनि जर्नेल तहका कतिपय सैनिक अधिकारीले प्रधानमन्त्रीलाई किन गलत ‘रिपोर्टिङ’ भयो भन्ने रहस्य पहिल्याउन सकेनन् ।  

प्रधानमन्त्री कोइरालालाई साँचो सूचना दिनेमा सांसद नारायणसिंह पुनबाहेक अरू कोही पनि भएन । नेपाली सेनाका पूर्वकर्णेल पुनले भनेका थिए— ‘‘गिरिजाबाबु होलेरीमा केही भएको छैन, यो सबै नाटकमात्र     हो ।’’ कोइराला सरकारमा जलस्रोत राज्यमन्त्री बेनुपराज प्रसाइले सुनाए ‘‘तिनताका म भाटभटेनीमा बस्थेँ । प्रायः बालुवाटार गइरहन्थेँ । त्यस दिन पुनजी आउनुभयो र भन्नुभयो एकदमै जरुरी छ मैले गिरिजाबाबुलाई भेट्न पाउनु पर्‍यो ।’’

प्रसाईका अनुसार त्यो दिन निक्कै समय कुरेपछि मात्र पुनले प्रधानमन्त्री कोइरालालाई भेट्न सके । कारण त्यति बेला प्रधानसेनापतिसहित जर्नेलहरु होलेरीका विषयमा  बालुवाटारमा प्रधानमन्त्रीलाई ‘ब्रिफ’ गरिरहेका थिए । सेना बाहिरिएपछि मात्र पुनले प्रधानमन्त्रीसँग कुरा गर्न पाए । 

‘‘पुन : सम्माननीय ज्यू, आर्मीले होलेरीबाट सबै सेना फर्काउँदै छ । मसँग हेलिकप्टर मागेको माग्यै छ (सांसद पुन हेलिकप्टर कम्पनी चलाउँथे ।) 

कोइराला : (आवेशमा) तपाईँ आर्मी हो ? अब तपाइँ राजनीतिकर्मी भइसक्नु भयो । 

पुन : (केही बोल्न सकेनन्)

कोइराला : मलाई सेना प्रमुखले ‘ब्रिफ’ गरिरहेका छन् । खराब मौसमका कारण सेनालाई त्यहाँ पुग्न कठिन छ भनेर तपाइँ यस्तो कुरा गर्ने ? 

कोइराला सेनासँग विश्वस्त थिए । उनले पुनलाई भनिदिए — ‘‘बढी कुरा गर्ने, तपाईँ प्रधानमन्त्री कि म ।’’  

यस प्रसंगमा प्रधानमन्त्री कोइरालाका निजी सचिव गोकर्ण पौडेलले सुनाए ‘‘म त्यहीँ छु । पुन फर्किनु भयो । त्यतिन्जेल गिरिजाबाबु सेनाको सूचनामा आश्वस्त हुनुहुन्थ्यो । पुनको भनाइलाई महत्त्व नै दिनु भएन ।’’

यसै प्रसंगमा राष्ट्रिय अनुसन्धान विभागका प्रमुख देवीराम शर्माको रिपोर्ट पनि प्रधानमन्त्रीलाई आइरहेको थियो — होलेरी सेनाको घेराउमा छैन । न त ठूलो अप्रेसनका लागि दाङमा सेनाको तयारी देखिन्छ ।

त्यतिन्जेल सेना र माओवादीबीच एक अर्काविरुद्व नलड्ने सहमति भइसकेको थियो । तर, प्रधानमन्त्री कोइराला त्यसबारे अनभिज्ञ थिए । अनि मिडियामा एकोहोरो समाचार प्रवाह भइरह्यो — होलेरीमा सेनाले घेरा हालेको छ र घेरा साँघुरो बनाउँदै लगेको छ ।

तत्कालीन रक्षामन्त्री महेश अचार्यले यस प्रसंगमा लेखकलाई भनेका थिए — ‘‘मनोवैज्ञानिक लडाइँका लागि सेनाले घेराउ गरेको र घेरा साँघुरो बनाउँदै लगेको प्रचार गरियो ।’’ माओवादीलाई  हतास बनाएर अपहरणमा परेका प्रहरीको हत्या नहोस् र जनतामा सरकारले प्रयास गरिरहेको छ भनेर आशा जोगाउन सकियोस् भनेर अपनाइएको त्यो एउटा रणनीतिक प्रचारमात्र थियो । 

सेनासमेत माओवादीको घेरामा छ भन्ने सूचना बाहिरिएको भए राज्य पूरै विफल भएको सन्देश जाने थियो । 

पूर्व रक्षामन्त्री आचार्यले सम्झिए ‘‘हेलिकप्टरमा झारिएको सेनाको एउटा प्लाटुन माओवादीसँग मुठभेडको अवस्थामा थियो । अर्कोतिर माओवादीले गाउ“लेलाई मानव ढालको रुपमा प्रयोग गरेका थिए ।’’ 

आचार्यले सुनाए — ‘‘बन्दुक लिएर बसेका थोरै मान्छे, सबै सकिनु परे पनि सकिने तर धेरै मान्छे मारिदिने परिस्थितिमा बसेका छन् । जे गर्दा पनि युद्ध जित्ने अवस्था छैन । यही कुरालाई ‘डिफ्युज’ गर्न एउटा मनोवैज्ञानिक प्रचार हामीले गर्‍यौँ । दुई दिन पायौँ भने हामी जताततैबाट घेरेर घेरा साँघुरो बनाउदै ‘ट्य्राप’मा पार्न सक्छौँ ।

तत्काल ‘एक्सन’ नगरेपछि त त्यसैमा भरोसा गनेबाहेक हामीसँग पनि त अर्को विकल्प केही थिएन । राज्य सम्पूर्णरुपमा हारेको देखियो । त्यो असफलताले अन्यत्रतिर आक्रमणका निम्ति माओवादी हौसिने डर थियो । हाम्रो प्रहरी संरचनाको मनोबल ध्वस्त भइसकेको अवस्था थियो । त्यसैले उनीहरु घेरामा छन् भन्ने प्रचारवाजी चलाइयो प्रेसमार्फत । सेना र गृहले पनि त्यही गर्‍यो ।’’ 

यस सन्दर्भमा पूर्वप्रधानसेनापति रुक्माङगद कटवाल लेख्छन् —‘‘सेनाको नेतृत्वले राजालाई पक्कै यसरी ढाँटेन, सही साँचो नै ‘रिपोर्टिङ’ गर्‍यो । प्रधानमन्त्रीलाई चाहिँ किन सही विवरण भनिएन, मैले पनि बुझिन । सरकार प्रमुखलाई विस्तृत जानकारी दिएको भए, यो असमझदारी उत्पन्न हुने थिएन ।’’

होलेरी काण्ड प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालालाई राजीनामा गर्न बाध्य बनाउन दरवार र माओवादीबाट रचिएको नाटक थियो भन्ने कोइरालाले धेरैपछिमात्र थाहा पाए । पूर्व गृहमन्त्री गोविन्दराज जोशीले लेखकसँग भनेका छन् — ‘अनकण्टार डाँडामा रहेको एउटा प्रहरी चौकी घेरेर माओवादीले कौनसा ठूलो सफलता पाएका थिए ? तर, त्यसलाई अत्यन्त ठूलो घटनाका रुपमा चित्रित गरियो । यो घटनामा सेनाले प्रधानमन्त्रीलाई गलत ‘रिपोर्टिङ’ गर्ने र प्रधानमन्त्रीले गलत सूचना दिएर मुलुकलाई ढाँटेको हल्ला पिटाउने अनि संसद्मा माफी मगाएर राजीनामा गर्न बाध्य बनाउने रणनीति थियो ।’’ 

होलेरी काण्डमा दरवार र सेनाले धोका दिए पछि राजीनामा गर्न बाध्य भएका प्रधानमन्त्री कोइराला धेरै पछिसम्म पनि त्यस विषयमा उच्च सैनिक अधिकारीहरूलाई छेडछाड गरिरहन्थे भन्ने प्रसंग पूर्व प्रधानसेनापति कटवालको पुस्तकमा छ । विसं २०६२ /०६३ सालको जनआन्दोलनपछि प्रधानमन्त्री बन्दासमेत उनलाई परेको थियो । ‘‘राजा र सेना मिलेर मलाई एक्ल्याए । फेरि पनि धोका हुन्छ कि ? भन्ने आशंका उनमा थियो । त्यसैले शान्ति प्रक्रियाको नेतृत्व गरिरहेका प्रधानमन्त्री कोइराला राष्ट्रिय सेनाभन्दा माओवादीलाई विश्वास गरिरहेका थिए ।’  

यस प्रसंगमा पूर्व प्रधानमन्त्री तथा माओवादी अध्यक्ष पुष्पकमल दाहालले लेखकसँग भनेका छन् — ‘‘माओवादी सेनालाई कायमै राखेर संविधान सभा चुनावमा जान गिरिजाबाबु त्यसै सहमत हुनु भएको होइन । नेपाली सेनाबाट धोका हुन सक्छ भनेर नै हो । होलेरीमा सेनाले धोखा दिएको विषय हामीसँग धेरैपटक भन्नुभएको छ ।’’ 

जनआन्दोलन सफल भएर सरकार बनाउँदासमेत कोइराला सेनासँग पूर्णरुपमा आश्वस्त हुनसकेका थिएनन् । त्यही परिवेशमा प्रधानमन्त्री कोइरालालाई राष्ट्र, राष्ट्रियता र प्रजातान्त्रिक पद्धतिमा सेनाले कहिल्यै धोका नदिने विश्वास दिलाएर प्रधानसेनापतिमा नियुक्त भएका थिए कटवाल । कोइरालाको मन जित्न सेनापति नियुक्त भएलगत्तै कटवालले होलेरी घटना र तिनताका सेनाले गरेका गतिविधिसम्बन्धी कागजात र भिडियोको अध्ययन गरी आफ्नो निष्कर्ष प्रधानन्त्रीलाई सुनाएको प्रसंग आफ्नो पुस्तकमा उल्लेख गरेका छन् । 

होलेरी काण्ड हुँदा राजा ज्ञानेन्द्र संसद्वादी दल र माओवादीलाई एक आपसमा जुधाएर शासन सत्ता हातमा दिने रणनीतिक खेलमा थिए । त्यहीबेला राजाले प्रमुख विपक्षी दल नेकपा एमालेका महासचिव माधवकुमार नेपाललाई भनेका रहेछन् — ‘‘होलेरीमा प्रधानमन्त्रीको आदेश हुँदाहुँदै पनि मैले सेना परिचालन हुन नदिएको हो ।’’ 
यस प्रसंगमा पूर्वप्रधानमन्त्री कोइरालाले लेखकलाई सुनाएका थिए — ‘‘राजासँग सम्बन्ध बिग्रिएपछि एक दिन माधवजीले मलाई भन्नुभयो — सुन्नुभयो गिरिजाबाबु राजाले मसँग के भनेका थिए । होलेरीमा सेना मैले नपठाएको हो ।’’