बरालले सम्झिए – एउटा मानिस माथि अर्को खप्टिएर बस्नुको विकल्प थिएन । दिसापिसाप पनि भित्रै गर्नुपर्ने । ओहो कस्तो दुर्गन्ध ! आज  कल्पना गर्न पनि सक्दिन । नुन छरेको भात थुनुवा कोठामा  फालिदिन्थे । त्यही डल्ला टिपेर खानुपर्ने । त्यस्तो बिजोगले मानिस थुनेको मैले कहिल्यै देखेको छैन । 

दोस्रो जनआन्दोलन (२०६२/०६३) ताका सात दलीय गठबन्धनका कमान्डर नेपाली कांग्रेसका सभापति गिरिजाप्रसाद कोइराला भन्ने गर्थे – अधिकार प्राप्तिका लागि गरिने यो नै अन्तिम आन्दोलन हुनेछ । भावी पुस्ताले प्रजातन्त्रका लागि फेरि संघर्ष गर्नु नपरोस् भन्ने हाम्रो ध्येय हो । यो आन्दोलनपछिको युग विकास र समृद्धिको हुनेछ । 

नेतृत्वको त्यही वचनमा विश्वास गरेर जनता शाही शासनविरुद्ध सडकमा ओर्लिए । आन्दोलन सफल भयो । सडकमा उर्लिएको जनआक्रोश साम्य पार्न शाही सत्ता असफल भयो । फलस्वरुप २०५९ जेठ ८ विघटित प्रतिनिधि सभाको पुनःस्थापना भयो । त्यही संसद्ले संविधान सभाको मार्गचित्र तय गर्‍यो । अनि पुनःस्थापित संसद्को पहिलो बैठकबाट राजतन्त्रको अन्त्य र गणतन्त्र स्थापनाको ऐतिहासिक घोषाणा भयो । 

त्यतिन्जेल मुलुकको समृद्धि र राजनीतिक स्थिरताका लागि  राजदरबार वाधक रहेको ठानिने गथ्र्याे । त्यही ठानेर नै नेपाल कम्युनिस्ट पार्टी (नेकपा)मा सामेल एमाले र माओवादी केन्द्रको संयुक्त घोषणापत्रमा तीव्र विकास र राजनीतिक स्थायित्वको नारा अघि सारियो । ‘समृद्ध नेपाल : सुखी नेपाली’ भन्ने उनीहरूको नारा अनुमोदन गर्दै जनताले दुई तिहाइ निकटको अपार बहुमत पनि दिए । तर, नेतृत्वले चुनावमा गरेको वाचा पूरा गर्नु त कहाँ हो कहाँ हठात संसद् भंग गरी नेपाली जनताको सात दशक लामो आन्दोलन र बलिदानबाट प्राप्त संविधानलाई नै संकटमा पारिदियो । 

गणतन्त्र आएपछि सबै प्रकारका संकटबाट मुक्ति पाइने जनताको आशा तुहियो । सत्ताधारीको काम र विपक्षीको मौनले जनतामात्र होइन तिनैका कार्यकर्ता समेत वाक्कदिक्क छन् ।  

यतिबेला सरकार र सडक आन्दोलन दुवै मोर्चामा नेकपा रहेको छ । प्रतिगमन सच्याउन तेस्रो जनआन्दोलनको आवश्कता छ भन्नेहरुलाई धेरैको प्रश्न छ । अब पनि केका लागि आन्दोलन ? र कसका विरुद्धमा आन्दोलन ? 

नेपालले राजनीतिक आन्दोलनबाट कहिले मुक्ति पाउने हो ? विकास निर्माण र आर्थिक उन्नतिको युग कहिले सुरु होला ? आन्दोलनको प्रतिफल जनताले पनि पाउने कि नेतृत्वले मात्र ? यस प्रश्न उत्तर नेतृत्वले दिन सकिरहेको छैन । 

आधुनिक नेपालको इतिहासमात्र हेर्ने हो भने पनि आठ दशकको अवधिमा २००७ यता पटकपटक आन्दोलनबाट राजनीतिक व्यवस्था बदलिए तर देशले स्थायित्व पाउन सकेन । आन्दोलनमा बलिदान दिने जनताले बदलामा के पाए ? 

प्रसंग सुरु गराैँ २००७ को जनक्रान्तिबाट । जनक्रान्तिपूर्व शासक रहेको राणा परिवारका हिमालय शमशेर राणाले लेखकलाई सुनाएका छन् – अहिलेजस्तो सूचना प्रविधिको युग थिएन । अन्तिम राणा प्रधानमन्त्री मोहनशमशेर त्यति पढेका थिएनन् । कुरा बुझ्दैनथे । तिनैताकाको कुरा हो । मोहनशमशेर दिल्ली गएका बेला भारतीय प्रधानमन्त्री नेहरुसँग उनको कुरा भयो । नेहरु बेलायतमा पढेका । अंग्रेजी भाषामा बोल्दा पनि शिष्टतापूर्वक कुरा गर्ने । 

राणा भए पनि विद्रोही (कांग्रेसी) पक्षमा सक्रिय हिमालयले लेखकलाई सुनाए । मोहन शमशेरसँगको भेटमा नेहरुले भने – अब जमाना बदलियो चीनमा कम्युनिज्म आयो । त्यसको हावा नेपालमा आउन दिनुहुन्न । शासनमा जनताको सहभागिता बढाउँदै लैजानुपर्छ । 

जबाफमा मोहन शमशेरले भनेछन् – अब कम्युनिज्म त हामीलाई उत्तर होइन दक्षिणबाट आउँछ । दक्षिणमा त सीमा खुला छ नि ! मोहन शमशेर फर्किएर आएपछि दिल्लीमा रहेका राणाजीका शुभचिन्तकहरुले नेहरुसँग लामो कुराकानी गरे । उनीहरुले सोधे मोहनशमशेरसंगको वार्तालाप कस्तो भयो ? नेहरुले भने रे – आई थट दे बिलङस् टु द डिफरेन्ट स्पेसिज अफ द ह्युमन काइन्ड । 

त्यतिञ्जेल राणा परिवार विभाजित भइसकेको थियो । निरंकुश शासन सत्ता कसैगरी टिकाउनुपर्छ भन्नेमा बबर शमशेर, बहादुर शमशेरलगायत थिए । तर परिवर्तनको वेगका अघि राणाको केही लागेन । एक सय चार वर्षे राण शासन ढल्यो । 

त्यो क्रान्ति नेपालको इतिहासमा एउटा युगान्तकारी परिवर्तन थियो  जसले राणा र रैती दुवैलाई नागरिक बनायो । हुकुमी शासन हटेर कानुनी राज्य स्थापना भयो । क्रान्ति सफल भयो तर जनचाहना भने पूरा हुन पाएन । 

मुक्ति सेनाको लडाकुका हैसियतले त्यो क्रान्तिमा भाग लिएका पूर्वप्रहरी महानिरीक्षक खड्गजित बरालले एउटा भेटमा लेखकलाई सुनाए – मेरा पिता बहादुरसिंह बराल ब्रिटिस (भारतीय) सेनामा कप्तान हुनुहुन्थ्यो । त्यो कुनै नेपालीले पाउने माथिल्लो तहको पद थियो । बीपी कोइराला, कृष्णप्रसाद भट्टराईलगायतका नेता हाम्रो घर (गोरखपुर) मा आएर बस्थे । उनीहरु बालाई भन्ने गर्थे हाम्रो शासन आयो भने त हजुरलाई प्रधानसेनापति नै बनाउने हो । 

यी घटनाले आफूलाई नेपाली क्रान्तिमा लाग्न प्रेरणा मिलेको बरालले सुनाए – युवा उमेर थियो । भारतीय सेनामा रहेका नेपाली लाहुरेलाई उचाल्ने र क्रान्ति सफल बनाउने एउटा प्रमुख रणनीति कांग्रेसले बनाएको रहेछ । त्यसका लागि भारतका विभिन्न भागमा उसले आफ्ना मानिस खटाएको थियो । राजनीतिक दृष्टिले भन्दा पनि धेरै मानिसलाई आफू शक्तिमा आएपछि ठूलो ओहोदा दिने प्रलोभनमा पारेर क्रान्तिमा होमे । 

यस क्रममा भाक्सु, देहरादुन, हैदरावाद, सिलोङ, नागपुर, पुनाजस्ता स्थानसम्म पुगेर क्रान्तिका लागि बरालको टोलीसमेतले पूर्वगोर्खा सैनिकबाट सय, डेढसय राइफल र तीन चार हजार गोली जम्मा गर्‍यो । 

कांग्रेसको मुक्ति सेनामा ब्रिटिस, भारतीय सेनाका अतिरिक्त भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनका लागि सुभाषचन्द्र बोसले तयार पारेको आजाद हिन्द फौजमा काम गरेका धेरै तालिम प्राप्त लडाकु थिए । 

डा. केआई सिंह नेतृत्वमा भैरहवा मोर्चामा लडेका बरालले सुनाए क्रान्ति सफल त भयो तर हाम्रो मोर्चाले राजा, राणा र कांग्रेसबीच भएको त्रिपक्षीय सम्झौता नमान्ने घोषणा गर्‍यो । 

संझौताअनुसार अन्तिम राणा प्रधानमन्त्री मोहनशमशेरकै नेतृत्वमा सरकार बन्यो । केआई सिंह मर्ने वा मार्ने नीतिमा थिए । कि राणा शासन खत्तम गर्ने कि आफू सकिने । परिवर्तनपछि गृहमन्त्री बनेका कांग्रेस नेता बीपीले विद्रोहीलाई सम्झाउन अनेकौं प्रयास गरे । तर, केही लागेन । अनि केआई सिंह नेतृत्वको मुक्ति सेनाको पश्चिम मोर्चा दबाउन सरकारले भारतीय सहयोग खोज्यो । गोर्खालीको विद्रोह दबाउन सहज छैन भन्ने बुझेर नै भारतीय सेनाको त्यो मिसनमा मराठी फौज पठाइएको थियो ।  

बरालका अनुसार विद्रोहीहरु खेतमा लुकेर बसेका थिए । राति तीन बजे चारैतिरबाट घेरेर भारतीय सेनाले मोर्टार आक्रमण गर्‍यो । केही विद्रोही मारिए । बाँकीलाई हात खुट्टा बाँधेर लात्तैलात्ताले हान्दै भकुर्दै भैरहवा पुर्‍याइयो । अनि नेपाली सेनाको जिम्मा लगाएर एउटा सानो हलमा दुई सय पचास जनाको त्यस समूहलाई थुनियो । 

बरालले सम्झिए – एउटा मानिस माथि अर्को खप्टिएर बस्नुको विकल्प थिएन । दिसापिसाप पनि भित्रै गर्नुपर्ने । ओहो कस्तो दुर्गन्ध ! आज  कल्पना गर्न पनि सक्दिन । नुन छरेको भात थुनुवा कोठामा  फालिदिन्थे । त्यही डल्ला टिपेर खानुपर्ने । त्यस्तो बिजोगले मानिस थुनेको मैले कहिल्यै देखेको छैन । 

चार पाँच महिना थुनामा राखेपछि विद्रोहीका वकिलले त्यो बिजोग बारे गृहमन्त्रालयमा पत्राचार गरे । अनि गृहमन्त्री बीपी कोइरालाको आदेशमा थुनामा रहेका बरालसहित २७ विद्यार्थी रिहा भए । अरुको हकमा छानबिन आयोग गठन भयो 
रिहा हुने दिन बराललाई लिन पुगेका उनका पिताले भने – अब त क्रान्ति बुझिस् होला नि हैन ? जे भयो भयो । चिन्ता नगर । मेरो नोकरी अझै दुई तीन वर्ष बाँकी छ । गएर खुरुक्क पढाइ गर । त्यसपछि जे गरे पनि हुन्छ । 

विसं २००७ सालको जनक्रान्तिताका आईएससी पास गरेका बराल पटना विश्वविद्यालयमा भर्ना भए । राजनीति शास्त्रमा एमए पूरा गरेपछि २०१२ सालमा प्रहरी निरीक्षक बने । 

अहिले उमेरले नौ दशक काटेका बरालले गत वर्ष महाराजगन्जस्थित निवासमा लेखकलाई हाँस्दै भने – बाको एउटा वचनले मलाई पढ्ने प्रेरणा दियो र प्रहरीको सर्वोच्च नेतृत्वसम्म पुग्न सकेँ । मेरा साथीहरु पछिसम्म सुनाउँथे क्रान्ति सकिएपछि विद्रोही नेता शासन सत्तामा आए ।

उनीहरुमध्ये धेरैलाई दरबारमा बस्ने व्यवस्था मिलाइयो । जहाँ राणाका दुई तीन सय दासी युवती हुन्थे । नेताहरु त्यही भूलभुलैयामा हराए । लामो समयसम्म मुक्ति सेनाको समायोजन भएन ।

लडाकुहरु दिनहुँ टुडिखेलमा कबाज खेल्थे । तिनैताकाको कुरा हो सरकारले एक जना सुब्बा मुक्तिसेनाको लगत लिन खटाएको थियो । ती सुब्बाले मुक्तिसेनाका योद्धाहरुलाई एक एक गरेर उनीहरुको दर्जा बारे सोधेछन्  । सबैले पाँच सयले कप्तानमात्र भन्ने जबाफ दिएपछि उनी त्यहाँबाट भागे रे ! 

क्रान्तिको फलस्वरुप राणा परिवारमा सीमित शासन सत्तामा नेताहरु पनि पुग्न सफल भए । तर, त्यसको लाभ जनताले महसुस गर्न पाएनन् ।

नेपाली जनताको बलिदानबाट स्थापित प्रजातन्त्रमाथि २०१७ मा राजा महेन्द्रले ‘कु’ गरे । अनि ३० वर्ष पञ्चायती व्यवस्थाका नाममा राजाले शासन गरे । 

यसबीच २०४६ र २०६२–०६३ मा क्रमशः पहिलो र दोस्रो जनआन्दोलन भए । दुवै आन्दोलनले राजनीतिक स्थायित्व दिन सकेन । 
सात दशकको अवधिमा बरालको पुस्ताले राणा शासन, प्रजातन्त्र, पञ्चायत, संवैधानिक राजतन्त्र, लोकतन्त्र र गणतन्त्र भोग्यो ।

तर, परिवर्तनका लागि ज्यानको बाजी लगाउने क्रान्तिकारी र जनता कसैले त्यसको फल पाउन सकेनन् । क्रान्तिकारीहरुको नियति बरालले मन्द मुस्कानका साथ लेखकलाई सुनाएको हिन्दी सिनेमा –‘सुनहरे दिन’ को शेवन रिजवीले लेखेको गीतका यी पंक्ति जस्तै छ :– ‘‘फसाना इस्कदर रंगीन था मेरे जवानी का
कि जिसने भि सुना कहने लगा मेरी कहानी है ।’’