राजदरबारमा हुने कागजात र दस्तावेजको भण्डारण स्थल ‘लाल बाकस’ आज कहाँ छ ? यसबारे कसैलाई थाहा छैन । त्यही बाकसमा राजाको छाप हुन्थ्यो । ल टाढा किन जाने ? ज्ञानेन्द्रको छाप अहिले कहाँ छ त ? ज्ञानेन्द्रले लालमोहर लगाउने छाप कहाँ छ त ? हो, जुहारत भएको हुनाले सबैको आँखा श्रीपेचमा गयो, अरू कागजातमा कसको के ध्याउन्न रहन्थ्यो र ?

त्रिखण्डी शिक्षा (१०० मा ३३ नम्बर ल्याएर पास हुने) पद्धतिका विरुद्ध शतप्रतिशत पढ्ने, बुझ्ने र प्रयोग गर्ने गुरुकुलीय पाठशालाले जन्माएका थोरै विद्यार्थीमध्येका एक हुन्– डा. महेशराज पन्त । जर्मनीको ह्याम्बर्ग विश्वविद्यालयबाट ‘संस्कृत लेक्सिकोग्राफी’ मा विद्यावारिधि गरेका पन्तको नेपालको इतिहास सच्याउने र अभिलेखीकरणमा अग्रणी भूमिका छ ।

इतिहासविद् नयराज पन्तले २००९ सालमा २१ सदस्य लिएर सुरु गरेको इतिहास संशोधन–मण्डलमा अहिले महेशराज र उनका भाइ प्राध्यापक दिनेशराज मात्रै सक्रिय छन् । संशोधन मण्डलले २०२१ सालदेखि प्रकाशन गर्न थालेको अनुसन्धानमूलक पत्रिका ‘पूर्णिमा’ १४४ अंक निस्किएपछि दुई वर्षयता बन्द छ । इतिहासमा भइरहेको लहडबाजी, संशोधन र सच्चिन नसकेको संस्कारका बारे प्रस्तुत छ पन्तसँगको कुराकानी :

राजनीतिक र सामाजिक परिवर्तनका हिसाबले छोटो समयमा नेपालले लामो फड्को मारेको देखिन्छ । तर ऐतिहासिक दस्ताबेज खोज्दा भेटिँदैन । हामी नेपाली जाति आफ्नो विगत छिट्टै बिर्सिनेमा पछौं कि के हो ?

यो म नजन्मँदैको कुरा हो । जुद्धशमशेरका पालामा हाम्रा एक जना आफन्त थिए– रामजी तिवारी । कुनै सरकारी अड्डामा काम गर्ने रामजीलाई हनुमानढोकामा भएका काम नलाग्ने जति कागजात धुल्याउनका लागि खटाइएको रहेछ । छान्दै जाँदा त्यहाँ त बोराका बोरा इतिहासका लागि उपयोगी कागज भेटिएछ । सय थान जति फाल्न नहुने कागजात बटुलेर ल्याएर उनकै जीवनकालमा केही प्रकाशमा पनि आए । पछि रामजीको देहान्तपछि कतिपय कागजात हामीले ‘पूर्णिमा’ मा पनि छपाइदियौं ।

सरकारले ‘धुल्याउने’ भनेको कागजको त्यो थुप्रोमा एउटा कागज यस्तो पनि पाइयो जहाँ संवत् १८७१ नेपाल–अंग्रेजको लडाइँ हुँदा पश्चिम मोहडाबाट राजधानीमा राजालाई पठाएको चिठी पनि थियो । राजधानीबाट पूर्वपश्चिममा आफ्ना भारदारलाई चिठी पठाइन्थ्यो, त्यसैगरी भारदारहरूले पनि प्रत्युत्तर पठाउँथे । त्यस्ता चिठी अंग्रेजले बाटोमै जफत गर्दो रहेछ । चिठीको लिपि देवनागरी र भाषा नेपाली हुन्थ्यो, यो हिन्दीजस्तै सहजै बुझ्न सकिने भएपछि अंग्रेजले हाम्रो रहस्य थाहा पाउने भए भनेर सरकारले चिठी नेवारी लिपि र नेवारी भाषामा लेख्ने निर्णय गरिएको रहेछ । त्यो कागजातको ढेरमा यस्तै एउटा चिठी पनि पाइएको छ तर त्यो एकदम खण्डित छ । मैले आजभन्दा ७ वर्षअघि ‘राजधानी’ पत्रिकामा अमरसिंह मृत्यु दिवसको अवसर पारेर पश्चिम मोहडाबाट लेखिएको त्यो चिठी छापेको थिएँ । यस्ता दुर्लभ कागजात र अभिलेख त कति थिए होलान्, सम्झी हेरौं ।

त्यही बेलाको पत्राचारको सामग्रीलाई अंग्रेजहरूले ‘पेपर्स रेस्पेक्टिङ द नेपाउल वार’ नामले सन् १८२४ मा छापे । हो, अंग्रेजले भने इतिहासको रक्षा यसरी पनि गरेका छन् । हामीकहाँ भने न इतिहासको जगेर्ना छ, न सोधखोज ।

इतिहास अभिलेखीकरणमा अहिले पनि हामी लापर्बाह नै छौं ?

धेरै अघिका कुरा नगरौं । दुई वर्षअघि मात्रै यस्तै घटनाका बारे सुनेको थिएँ । २०७२ सालको भूकम्पमा डिल्लीबाजार मालपोत कार्यालय भत्किएको थियो, स्थिति सम्हालिनसक्नु बनेको थियो । त्यहाँका ऐतिहासिक महत्त्वका कागजात संग्रह गर्न, संकलनमा राख्न नसकेको अवस्थामा त्यहीं खनेर ती कागजातको डंगुर गाडिएको रहेछ, यो सुनेर म अचम्ममा परेको थिएँ ।

अर्को उदाहरण मेरै परिवारमा छ । संवत् १८४८ मा भएको कुमाउ–गोर्खाको सन्धिमा मेरा हजुरआमाका पुर्खाका तर्फबाट सन्धि गर्न गएका थिए । उनले सन्धि गरेर आएपछि त्यो सन्धिपत्र आफ्नै घरमा राखिदिए । अन्त भए त्यो फालिन्थ्यो होला, हामीकहाँ भएकाले रहिरह्यो । त्यो कागजात प्रकाशनमा आइसकेको छ ।

अहिले मसँग जुम्ला राज्यको एउटा नक्सा छ, अंग्रेज युद्धपछि र जंगबहादुर काल अगाडिको । त्यो नक्सा हातैले लेखिएको छ र त्यो हाम्रै पद्धतिबाट बनेको नक्सा हो । अहिले हामीलाई के भ्रम पारिएको छ भने नक्साजति सबै अंग्रेजले ल्याएका हुन् । त्यसो होइन, नक्सा हामी आफैंले बनाउँथ्यौं । त्यसबेला जुम्लाको नक्सा बनेको थियो भने दार्चुलाको पनि बनेकै थियो होला । अहिले नयाँ नक्सा र लिम्पियाधुरासम्मको बहस–विवाद चलेका बेला यस्ता ऐतिहासिक सोधखोज बाहिर आउन सक्नुपर्‍यो नि ।

हामीकहाँ पनि राष्ट्रिय अभिलेखालय, पुरातत्त्व विभागहरू छन् नि ?

छन् नि । केही वर्ष अगाडि अभिलेखालयका स्टाफहरूलाई दक्षिण कोरियाले भ्रमण गराउन लगेछ । घुमेर आएपछि उनीहरूले ‘हामी यति थोरै मान्छेले यसरी अभिलेखालय चलाएका रहेछौं, दक्षिण कोरियाको अभिलेखालय काममा ६ सय जना कर्मचारी रैछन्’ भनेर गफ दिएको सुनियो । हो, दक्षिण कोरियाली अन्वेषणकर्ताले ठूला–ठूला किताब छापेका छन् । शोध–अनुसन्धानका प्रशस्त काम गरेका छन् । मैले एकपटक हाम्रो अभिलेखालयका कर्मचारीलाई सोधेको थिएँ– तिमीहरूले के–के काम गरेका छौ ? जवाफ थिएन । एउटा पत्रिका आउँछ, ‘अभिलेख’ नाममा । त्यो पनि ‘आउटसोर्सिङ’ मा चलेको छ । हाम्रा अर्काइभको जनशक्ति इतिहास–संस्कृतिका कुराहरू रेडिमेड किताबमा पढ्छन् । उनीहरूलाई लिपि पढ्न भनिएको छ, तर लिपि के हो, थाहा छैन ।

लुम्बिनीको अशोक स्तम्भबारे लेख भन्यो भने रेडिमेड किताबकै पाठ सार्छन् । त्यस्तै अर्को अभिलेख उही प्राचीन भाषामा लेख भन्यो भने पसिना निकाल्छन् । अहिले लिपुलेक–लिम्पियाधुराबारे आएका कागजात लगेर पढ्न दिनुस् त, उनीहरू हाट्टहुट्ट गर्लान् तर राम्रोसँग पढ्न सक्दैनन् । हाम्रो अभिलेखालयमा बस्नेमध्ये भारतबाट अभिलेखालय विज्ञान पढेर आएका एक जनाले भनेका थिए– ‘हामी त ‘अर्काइभ’ गर्न जान्दछौं, अभिलेखको सुरक्षा गर्ने काम हाम्रो हो । लिपि पढ्ने वा बुझ्ने काम हाम्रो होइन ।’

हामी ब्रिटिस लाइब्रेरीको कुरा गछौं भारतकै नेहरू पुस्तकालयको कुरा गछौं तर आफूमा ‘इन्स्टिच्युसनल मेमोरी’ राख्ने विषयलाई किन कहिल्यै जरुरी ठानेनौं ?

यो एउटा व्यक्तिले गर्ने कुरा होइन । केही व्यक्तिको समूह मिलेर चलाएको ‘संशोधन मण्डल’ ले त इतिहास शुद्धाशुद्धिमा केही काम गर्न सकेको छ, राज्यले र तपाईंले भनेजस्तो ‘इन्स्टिच्युसनल मेमोरी’ पद्धति भइदिएको भए देखिने गरीको काम हुन्थ्यो होला । अब हाम्रो परराष्ट्रकै कुरा गरौं न । परराष्ट्रका सामग्रीहरू, जैसीकोठादेखिका कागजातहरू अभिलेखालयमा जिम्मा लगाइएको १० वर्षभन्दा बढी भइसक्यो । अहिले सीमा समस्यासहितका विषयमा बहस चर्किएका बेला ती ऐतिहासिक सामग्रीको उत्खनन, अध्ययन–मनन हुन सके धेरै कुरा पाइन्थ्यो कि ?

मलाई नै चार/पाँच जनाको जनशक्ति दिएर त्यहाँ खटाउने हो भने म त्यसलाई विषयको छ्यान गर्न सक्ने थिएँ, सामग्री सूचीकृत हुन सक्थ्यो । तर उनीहरू आफू पनि गर्दैनन्, अरूलाई पनि गर्न दिन्नन् । त्यतिखेर राजदरबारमा हुने कागजात र दस्तावेजको भण्डारण स्थल ‘लाल बाकस’ आज कहाँ छ ? यसबारे कसैलाई थाहा छैन । त्यही बाकसमा राजाको छाप हुन्थ्यो । ल टाढा किन जाने ? ज्ञानेन्द्रको छाप अहिले कहाँ छ त ? ज्ञानेन्द्रले लालमोहर लगाउने छाप कहाँ छ त ? हो, जुहारत भएको हुनाले सबैको आँखा श्रीपेचमा गयो, अरू कागजातमा कसको के ध्याउन्न रहन्थ्यो र ?

‘इतिहास जित्नेको मात्रै लेखिन्छ’ भनिन्छ नि । तर हामीकहाँ न जित्ने न हार्नेकै सच्चा इतिहास लेखिएको छ । तपाईंलाई के लाग्छ ?

इतिहास भनेको त अब जसले प्रचार गर्छ, उसैको न आउने हो– लिखित रूपमा । नेपालमा भने पीडितहरूको इतिहास जहिले पनि हामीले कोट्याएरै खोज्नुपर्ने हो । किनभने उनीहरू त उत्पीडित थिए । नेपालको हकमा राजा–महाराजा, उच्च पदस्थ र कुलीनहरूले इतिहास लेखे । रैतीका कुरा छोपिएरै रहे । यहाँ न जितको सही इतिहास छ, न हारकै ।

मलाई एउटा गजब लागेको कुरा भन्छु है । तपाईंलाई त थाहै होला– चित्तधर हृदय नामका कविका बारे । उनी नेवारी भाषाका कवि हुन् । १२/१३ सालमा राजा महेन्द्रले उनलाई कविकेशरीको उपाधि दिएर महिनाको २ सय रुपैयाँ भत्तासमेत दिन थाले । चित्तधरले त्यो कुरा कहिल्यै सोचेका होलान् त, जहाँ कालीमाटीमा महेन्द्रको सालिक ढालेर त्यही ठाउँमा उनको सालिक राखिएला भनेर ? अब यिनै चित्तधरको सालिक पनि कुनै दिन फालिँदैन भन्ने के ग्यारेन्टी छ र ?

अब अहिले हेर्नुस् न, जहाँ पनि गिरिजाप्रसाद कोइराला, सुशील कोइराला, मनमोहन अधिकारी, मदन भण्डारीका नाममा हस्पिटल बनाइएको छ । के नेपालको सामाजिक–राजनीतिक इतिहासमा यी मात्रै शिलालेखमा उभिनुपर्ने नामहरू हुन् र ? बरु पञ्चायतकालमा कान्ति ईश्वरी विद्यालय त उनीहरूले आफ्नै खर्चमा बनाएका हुन्, त्रिभुवन विश्वविद्यालय पनि स्थापना गर्दाताका सरकारको खर्च लागेको थिएन । अहिले भने हाम्रा शासकले जानीजानी सरकारकै खर्चमा पजनी गर्ने काम गरिरहेकै छन् ।

‘म र मेरो’ को घेरा अहिले डरलाग्दो बनेको छ । बरु पञ्चायतकालकै एउटा घटना म सम्झन्छु । तत्कालीन नेपाल राजकीय प्रज्ञा प्रतिष्ठानबाट सूर्यविक्रम ज्ञवालीको ‘नेपाल उपत्यकाको मध्यकालीन इतिहास’ पुस्तक छापिएको थियो । हामी संशोधन मण्डलका तर्फबाट उक्त पुस्तकमा भएको त्रुटि देखाउँदै धूवाँदार खण्डन गर्‍यौं । पछि राजदरबारमा भएको एउटा पत्रकार सम्मेलनमा राजा महेन्द्रलाई सोधिएको रहेछ– तपाईं कुलपति रहेकै प्रज्ञा प्रतिष्ठानले छापेको पुस्तकमा भएको गल्तीबारे बाहिर चर्चा छ, के भन्नुहुन्छ ?

राजाले जवाफमा भनेका रहेछन्– ‘जे जहाँबाट भए पनि सत्य कुरा बाहिर आउनुपर्छ ।’ हो, त्यसबेला यतिसम्म पारदर्शिता र सत्य कुराको सुनुवाइ भएको स्थिति थियो । अहिले शासन, सत्ता र शक्ति भएपछि ‘म र मेरो’ घेराबाट कोही पनि अघिपछि गर्नै नचाहेको स्थिति छ ।

परराष्ट्रमातहतका सामग्रीहरू त अभिलेखालयमा आइसकेको छ । यसमा ‘क्लासिफाइड’ गर्दै भनेर छुट्याइएको छ रे । यसमा त हाम्रो पहुँच हुने कुरा पनि भएन । केही दस्तावेज दरबारमै अड्किएका छन् कि ? मालपोतमा पनि हुन्छन् पुराना डकुमेन्टहरू । पहिले तेजारथ अड्डा भन्ने पनि थियो । यस्ता अड्डाहरूमा खोजीनिती गर्‍यो भने फेला पार्न सकिन्छ । तर कसले कसलाई के भन्ने ? यस्ता सामग्री खोजीनिती गर्न बनाइएका समितिहरूमा हामीले ठाउँ पाउँदैनौं ।

काठमाडौंको गुठी संस्थानमा को ‘विज्ञ’ बसेको छ ? गुठीमा हुन सक्ने कागजातका बारे को–कति जानकार छ ? कलकत्ता युनिभर्सिटीमा हिन्दुवादी आशुतोष मुखर्जी उपकुलपति भएर आएपछि उनले त्यहाँका समाजवादी र हिन्दु धर्मका विरोधीहरूलाई पनि छानीछानी लगेर विश्वविद्यालयमा जागिर दिएका थिए रे । काम निकाल्ने, काम देखाउने त यसरी हो नि । तर हामीकहाँ न अध्ययन, न अनुसन्धानको थिति देखियो ।

नोट :  प्राध्यापक पन्तको यो अन्तर्वाता २०७७ जेष्ठ २५ गते कान्तिपुरमा प्रकाशित भएको थियो । अनुसन्धानका क्षेत्रमा रुचि राख्नेहरुका लागि उपयोगी हुने ठानेर हामीले त्यसको मुख्य अंश साभार गरेका हौं ।

अन्तर्वाताको पूर्ण अंश पुरै पढ्न यो लिंकमा जानु होला ।

https://ekantipur.com/Interview/2020/06/07/1591504016352462.html