कन्यादानका वेला राजा हेमकर्ण  सेनले छोरीलाई गजमोती हार लगाई, दुलाहा दुलहीलाई एकदन्ता हात्तीमा चढाएर अन्माएका थिए । विवाहमा बरलाई अर्पण गरिएकाले यी दुवै चिज गौनाका साथ पठाई दिने विचार राजा रानीको थियो । यस विषयमा छलफल हुदा  ती चिज दिन युवराज दिग्बन्धन राजी भएनन् । पृथ्वीनारायण पनि के कम –एकदन्ता  हात्ती र हिराको हार दिने भए डोला लैजान्छौ, नदिने भएर काढी तरवारसित पनि डोला जैलाउला भनिदिए । 

नेपाल एकीकरण गर्ने राजा पृथ्वीनारायण शाह युवराज हुदाँकै कुरा हो । उनी चौध वर्ष लागेपछि गोर्खा दरवार भावी राजाका लागि सुयोग्य राजकुमारीको खोजीमा थियो । 
राजा नरभूपाल शाहकी जेठी रानी चन्द्रप्रभावती (निःसन्तान) र माहिली कौसल्यावतीले (पृथ्वीनारायणकी आमा) शीलगुण युक्त राजकन्याको खोजिमा ब्राह्मणहरू खटाएकी थिएन ।  । 
तिनताका राजकुमारहरु विवाह योग्य भएपछि उनीहरुका लागि योग्य (डोलाहरु) कन्याको प्रस्ताव सहित सन्देश ल्याई काम पटाएर पुरस्कार लिने ब्राह्मणलमीका दल सकृय हुन्थे । यिनीहरु मार्फत गोर्खा दरवारमा पनि डोला सन्देश आईरहेकै थिए । तर मामूली रजौटाकी छोरी डोला ल्याएर विवाह गर्न रानी चन्द्रप्रभावती र कौसल्यावती राजी थिइनन् ।  
ति दिन गोर्खा राज्य आर्थिक र सामरिक रुपमा सवल भैसकेको थिएन । तर महत्वाकांक्षी पृथ्वीनारायणमा युवराज हुदैंदेखि राज्य विस्तार गर्ने धोको थियो । 
त्यो बेला मकवानपुर राज्य गोर्खाको तुलनामा सम्पन्न थियो । प्रसस्त उव्जाउ हुने समथर जमीन, धना जंगल यस राज्यको बलियो आर्थिक स्रोत थियो । मकवानपुरले काठ र हात्ती विक्रि गरेर प्रयाप्त आम्दानी गरिरहेको थियो । काठमाडौं उपत्यकाका राजाहरु समेत हात्ती खेदा गर्न मकवानपुरको भर पर्थे । राजा हेमकर्ण सेन उम्दाउम्दा हात्तीहरु आफ्ना हात्तीसारमा राखेर अरु मुगलानियाँलाई विक्रि गर्थे भने मुगलबादशाहलाई खुसी पार्न भने वर्षेनी १४ हात अग्लो हात्ती नजराना बुझाउथे । पछि त्यति अग्ला हात्ती दिन नसकेपछि राजा हेमकर्णले पटनाका मुगललाई वार्षिक दश बाह्र हजार रुपैया दिएर सन्तुष्ट गराउन थाले । 

उनै राजा हेमकर्ण सेनकी सुन्दर कन्या भर्खर १२ वर्ष हुदैं थिइन् । त्यो बेला सानो (रजस्वला नहुँदै) उमेरमै कन्यादान गर्दा पुण्य हुन्छ भनेर छोरीहरुको छिट्टै विहा गर्ने चलन थियो । राजा हेमकर्ण पनि राजकुमारीको चाडै कन्यादान गरेर पुण्य लिने मानसिकतामा थिए ।

त्यसैले उनको विवाह चर्चा चलाइयो । एक पटक देवघाटको मेला भर्न गएका बेला राजा हेमकर्णको नजर गोर्खाका युवराज पृथ्वीनारायण शाह माथि परेको थियो । पृथ्वीनारायणको रुपरंग र चतुर स्वभावबाट प्रभावित भएका थिए उनी । त्यही भएर छोरीको विवाहका लागि लमी मार्फत गोर्खाकी महारानी समक्ष प्रस्ताव पठाए । 
मकवानपुरे राजाको त्यो प्रस्ताव बारे रानीहरु चन्द्रप्रभा, कौशल्या, युवराज पृथ्वीनारायण र भारदारहरुका बीच लामै छलफल चल्यो । सबैको राय मिल्यो –मकवानपुरसंग सम्वन्ध वढाउदा राजनीतिक रुपमा गोर्खालाई फाइदा हुन्छ । त्यसैले प्रस्ताव स्वीकार गर्दै स्वीकृतिका लागि राजपुरोहित, धाईहरुको टोली डोलेमैयाँ (राजकुमारी) को शीलस्वभाव जाँच्न मकवानपुर पठाउने निर्णय दरवारले लियो । गोर्खा  दरवारले राजकुमारीको रुपरंग, शीलस्वभाव चित्त वुझायो अनी विवाहको निधो भयो । 
राजा हेमकर्णले विवाहको निमित्त छोरी मैयाँलाई डोलाका रुपमा गोर्खा नपठाएर युवराज पृथ्वीनारायणलाई बरियाँत सहित मकवानपुरमै आमन्त्रण गरे । सन् १७३७ को कुरा हो । शुभ साइतमा विवाह सम्पन्न पनि भयो । दुलाहा पक्षले दुलही लिएर जाने कुरा उठाउदा राजाले भने–अहिले मेरी छोरी सानै छ । अवको तेस्रो वर्षमा आएर गौना गरी लिएर जानु होला । राजाको त्यो प्रस्ताव सुनेपछि दुलाहा पक्ष अकमक्कमा परे । पृथ्वीनारायणले ससुरालीलाई चिढाउन चाहेनन् । दुलही विनै जन्ति फर्किए । 
उता युवराजको विवाह भैसकेकाले गोर्खा दरवारमा उनलाई राजपुरोहितले विधि विधान पुरा गराई राजकाज सम्वन्धी शिक्षा दिक्षा दिन थाले । 
यस्तैमा एक वर्ष पुरा भयो । सन् १९३८ को जनवरीमा  गौनाका लागि पृथ्वीनारायण शाह डोला सहित मकवानपुर पुगे । ससुराली पक्षसंग कुरा हुदाँ मैयाँ सानै भएकाले अहिले पठाउन सकिन्न, अर्को वर्ष पठाउँला भन्ने जवाफ पाए । यस विषयमा दुलाहा र दुलही पक्ष विच भनाभन पनि भयो । 
पृथ्वीनारायण टोली सहित गोर्खा फर्किए । सन् १७३९ को जनवरीमा मंकरसंक्रान्ति मेला भर्न राजा हेमकर्ण सेन हरिहरपुर नजिक बागमतीको खुडाडाँघाटमा हुने मेला भर्न सपरिवार जाने तय भयो । त्यही मौकामा डोला सहित आउन उनले ज्वाई पृथ्वीनारायणलाई सन्देश पठाए । 
माघ लागेपछि डोला अन्माईदेलान् भनेर पृथ्वीनारायण तम्तयारी अवस्थामा त्यहाँ पुगे । मेला भरेर ससुराली टिमसंगै फर्किदै गर्दा बाटामा दुई पक्ष विच विवाद भयो । 
मकवानपुरे राजपरिवारको तुलनामा गोर्खालीहरुको भेषभूषा सामान्य थियो । पहाडमा वनेका मोटा पोशाक लगाएका थिए उनीहरुले । तर मकवानपुरे राजापरिवारमा भारतका मुगलहरुको प्रभाव थियो । उनीहरुको भेषभूषा र रहन सहनमा चमकधमक थियो ।  पोशाकको विषयलाई लिएर जेठान दिग्बन्धन र उनका दीवान कनकसिंह बानियाँले पृथ्वीनारायण शाहसंग अभद्र व्यवहार गरे । 
त्यसलाई गोर्खालीहरुले आफ्नो अपमान सम्झिए । राजा हेमकर्णले छोरालाई सम्झाए पनि ज्वाई जेठान  बीच मनोमालिन्य भयो । जसको प्रभाव डोला पठाउने कुरामा  पनि पर्न गयो । 
कन्यादानका वेला राजा हेमकर्णले छोरीलाई गजमोती हार लगाई, दुलाह दुलहीलाई एकदन्ता हात्तीमा चढाएर अन्माएका थिए । विवाहमा बरलाई अर्पण गरिएकाले यि दुवै चिज गौनाका साथ पठाई दिने विचार राजा रानीको थियो । यस विषयमा छलफल हुदा ती चिज दिन युवराज दिग्बन्धन राजी भएनन् । 
पृथ्वीनारायण पनि के कम –एकदन्ता हात्ती र हिराको हार दिने भए डोला लैजान्छौ, नदिने भएर काढी तरवारसित पनि डोला जैलाउला भनिदिए । 
त्यो रात कुरा मिलेन । पृथ्वीनारायण राती मकवानपुरमाढीमै बसे । कुरा मिलेन । विहान उज्यालो नहुँदै ससुरालीसित विदा भै गोर्खातिर फर्किए । राजा हेमकर्ण यो घटनावाट दिक्क भए । 
वरियात गोर्खा फर्किएर रानी चन्द्रप्रभा र कौसल्यावतीलाई सविस्तार सुनाए । 

यो घटनाले पहिलो गासमै ढुङ्गा लागेसरी भयो गोर्खा दरवारलाई । अनी रानीहरु मकवानी राजकुमारी भन्दा सुन्दर, खानदानी, कुलीन राजकन्यासँग पृथ्वीनारायण शाहको अर्को विवाह गराउने निष्कर्षमा पुगे । सुयोग्य राजकुमारीको खोजीमा भानु जोशी खटाइए । उनी तराई हुँदै काशी पुगे । अन्तःगोरखपुर जिल्लाका ठाकुर दयाराम सिंहकी छोरीमौयाँलाई डोलाका रुपमा गोर्खा ल्याइयो । त्यसको एक महिना पछि पृथ्वीनारायण शाहको दोस्रो विवाह गोर्खामै भयो । नवविवाहिता रानीको नाम नरेन्द्रलक्ष्मी राखियो । 

(काफ्ले त्रिभुवन विश्वविद्यालयमा इतिहास विषयका उपप्राध्यापक हुन् ।