पाकिस्तानी सेनाका कमाण्डर लेफटिनेन्ट जनरल नियाजीले आफ्नो आत्मकथामा पूर्वी पाकिस्तानमा सैन्यकारवाहीको आवश्यकता नै थिएन किनकी सेख मुजिवर रहमानलाई सत्ता हस्तान्तरण गर्नु नै एउटै मात्र समाधान थियो । 

‘सन् १९७० डिसेम्वरमा सम्पन्न पाकिस्तानको आम चुनावमा मुजिवर रहमान नेतृत्वको अवामी लिगले राष्ट्रिय संसदका कुल ३१३ मध्ये १६७ सिट जितेर स्पष्ट वहुमत प्राप्त ग¥यो । पाकिस्तान पिल्स पार्टी ८८ सिट जितेर पश्चिम पाकिस्तानमा सब भन्दा ठूलो दल बन्यो । दुवै पार्टीले आफ्नो वाहेक अर्को प्रदेशमा एउटै सिट जितेका थिएनन् ।
पूर्वी पाकिस्तानको दलले प्रष्ट वहुमत ल्याए पछि राष्ट्रपति याह्या खान सत्ता हतान्तरण गर्न तयार भएनन् । वरु बलुचिस्तानका कसाही भनेर चिनिएका टिक्का खानलाई पूवी पाकिस्तानको गर्भनर बनाई दिए । नियुक्तिको विरोध गर्दै मार्च २, २०७१ मा मुजिबरले आम हडताल घोषणा गरे । ‘अनी मार्च ४ मा प्रदेशभर नागरिक अवज्ञा आन्दोलन चलाइयो । तै पनि खान सत्ता हस्तान्तर गर्न तयार देखिएन् । मार्च ७ मा मुजिबरले समानान्तर सरकार सञ्चालनको घोषणा गर्दै सरकारलाई कर नतिर्ने लगायतका असहयोग अभियान थाले ।
छापामार परिचालनका लागि मुक्ति वाहिनीको गठन शुरु भैसकेको थियो । पश्चिम पाकिस्तान विरुद्व बंगालीहरुमा चरम घृणाभाव थियो । उनीहरु मुक्तिका लागि जीउ ज्यान दिन तयार हुनु पर्छ भनेर प्रशिक्षित थिए । ‘पाकिस्तानी सेनाले निर्दोष बंगालीहरुको नरसंहार गरि रहदा ढाकामा एउटा हृदयविारक घटना भयो । विश्वविद्यालकी एक किशोरी छात्रा रोशन आराले आफ्नो जीउभरी विष्फोटकहरु बा“धिन् र शत्रुको ट्याङक बिग्रेडमा फाल हालिन् । जसले उनको शरीरका हजारौ टुक्रा भए र पहिलो ट्याङक ध्वस्त भयो । 
तिनै ताकाको कुरा हो । नेपाली कांग्रेसले क्रान्तिका लागि भनेर हथियार जम्मा गरे पनि क्रान्ति आरम्भ गरेको थिएन । बीपीका मित्र भारतीय समाजवादी नेता जयप्रकाश नारायणले बंगलादेशका क्रान्तिकारीहरुलाई सघाउन उनलाई आग्रह गरे । जयप्रकाश ः बंगलादेशीहरुले जति गर्दा पनि हतियार पाउन सकेका छैनन् । तपाईले हतियारको व्यवस्था गर्न सक्नुहुन्छ भने गरिदिनुस् । सप्लाई गर्ने ग्रुपसंग सम्पर्क गराई दिनुस् । उनीहरुसंग लण्डन बैकमा सयौं लाख पाउण्ड जम्मा भएको छ । पैसा दिन सक्छन् । 
बीपी ः ठिक छ म प्रयास र्छु ।
जयप्रकाशसंगको भेट पछि बीपीले चक्रलाई वोलाए । 
बीपी ‘ए चक्र के छ, जयप्रकाश नारायण बंगालीहरुका लागि हतियारको कुरा गर्दै छन् । त्यो मान्छेलाई (हतियार सप्लाई गर्ने युरोपियन) त्यो मान्छेलाई अहिले भेट्न सक्छौ ?’
चक्र ः  धेरै भयो, सान्दाई उसलाई भेटको छैन । म प्रयास गर्छु नी त । 
बीपी ः ल खवर गर है छिट्टै वुझेर । 
चक्र ः हामीसँग जे जति हतियार छन् । ती हतियार तत्काल चलाउने होइन होला । त्यसैले, बंगलादेशीहरुलाई हतियार दिऊ, उनीहरुको काम चलिसकेपछि फेरि हामी मागौला ।’
 
बीपी ः ल ठिक छ । पहिला उसंग सम्पर्क गर्ने प्रयास गर न । 
त्यस पछिको घटनाक्रम वारे बीपीले भनेका छन् ‘त्यो समहुको मानिस, जर्मन हो की के हो, मनेर आयो । स्वास्नी मानिस फेरी फेरी आउथ्यो । कहिले भारतीय स्वास्नी मानिस, कहिले युरोपियन स्वास्नी मानिस लिएर आउथ्यो ।
बीपीले बंगलादेशको आन्दोलनका बारेमा जानकारी गराउदै उनीहरुका लागि हतियार सप्लाई गर्न आग्रह गरे । त्यो युरोपियनले भन्यो ‘होइन, तिमी आफ्नो क्रान्तिको कुरा गर । त्यो जताततै हामी दिदैनौ ।
हतियार तस्कर मात्र भएको भए, पैसा पाउदा किन दिन्न भन्थ्यो । बीपीको मनमा चिसो पस्यो । 
कांग्रेसलाई हतियार बेच्ने युरोयिन को थियो ? कहाँबाट ल्याउथ्यो हतियार ? किन उसले बंगालीलाई हतियार दिन मानेन ? 
त्यही भेटमा त्यो युरोपियनले बीपीसंग खुलेर कुरा गरेको थियो । 
युरोपियन ः तिमीहरु क्रान्तिकारी हुनै सक्दैनौ । किन भने तिमीहरुमा निष्ठुराता छैन । राजाले तिमीहरुलाई मुक्त गरेर गल्ती गरे ।
बीपी ः के गर्नु पथ्यो राजाले । 
युरोपियन ः तिमीहरुलाई मारिदिनु पथ्यो । मौका पायौ भने तिमीहरुले पनि राजालाई मारिदिनु पर्छ । तर त्यो हिम्मत तिमीहरुमा म देख्दिन ।
बीपी ः हामी प्रजातान्त्रिक क्रान्तिकारीमा हत्यावाला प्रवृत्ति हुदैन । 
युरोपियनसंग भएको कुराकानी बीपीले जयप्रकाशलाई सुनाए । 
जयप्रकाश ः ठिक छ । अहिले तपाईहरुले क्रान्ति शुरु गर्नु भएको छैन । जति छ दिनुस् । 
बीपी र जयप्रकाशबीचको बार्तालाप सुनि रहेका गिरिजाप्रसाद कोइरालाले त्यही बेला जयप्रकाशलाई भनेका थिए ठिक छ ‘अहिले हामी दिन्छौं पछि फिर्ता चाहिन्छ नी ।’ जवाफमा जयप्रकाशले भने ‘हतियार फिर्ताको कुरा नगर न तिमी । बंगलादेश स्वतन्त्र भयो भने त्यसको बदलामा धेरै पो पाउछौ त तिमीहरुले ।
बीपीको आदेश पछि गिरिजाप्रसाद फारेशगञ्ज पुगे, जहाँ हतियार भण्डारण गरिएको थियो । बंगालीलाई हतियार दिन हुन्न भनेर कांग्रेसका धेरै क्रान्तिकारीहरुले झगडा नै गरे । यस सम्वन्धमा पूर्व प्रधानमन्त्री गिरिजाप्रसाद कोइरालाले भनेका छन् ‘एउटा समुहलाई एकातिर र अर्कोलाई अर्कोतिर पठाएर मध्यरातमा हामीले भारतीय नम्वर प्लेटको ट्रकमा स्टेनगन र अटोमेटिक राईफल लोड गरायौं ।’
अनी राति नै कर्णल डीवी राई, चक्र वास्तोला, सुशील कोइला र सुधिर उपाध्याय हतियारले भरिएको त्यो ट्रकमा पश्चिम बंगाल हुदै रातिको १ बंगलादेशको वोर्डरमा पुगे । 
चक्रले भनेका छन् ‘वडा विचित्र छ, त्यो वेलाको घटना । हामीले वोर्डर पार गर्ने वित्तिकै एउटा मानिस आयो । कहाँबाट आयो । भारतलाई गाली गर्नुसम्म ग¥यो । अनी हाम्रो जुन सम्पर्क श्रोत थियो त्यसले क्रान्तिकारीको हेडक्वाटर लग्यो । अघि भर्खर वोर्डरमा भारतलाई गाली गर्ने मानिस पनि पुगिसकेको रहेछ ।’ 
रातको ३ वजे ठाकुरगाउँ पुगे पछि चक्रसंग लुंगि लगाएको एउटा मानिस आएर भन्थाल्यो  ‘यो एरियाको कमाण्डर मै हु । अर्र्काे चौध, पन्ध्र वर्षको केटो राईफल वोकर हिडेको छ । हेर यो फुच्चेले क्रान्ति गरेको । हामी कहाँ त क्रान्तिको गफ मात्र हुने गरेको छ भन्ने लाग्यो उनलाई ।’ अरु जे सुकै होस्, खाना चाही सफा, मिठो र भाती पु¥याएर खानु पर्ने बानी हो उनको । नत्र शुरु भइहाल्थ्यो नाक नुक । 
कमाण्डरले भन्यो ‘हेर यहाँ केही छैन म तिमीहरुलाई चिया र विस्कुट मात्र खुवाउन सक्छु ।’ त्यस पछि क्रान्तिकारीहरुले ठाकुरगाउँको एउटा चिनी कारखानाको राम्रो गेष्ट हाउसमा पाहुनालाई सुताए । ‘
विहान राम्रो नास्ता खुवाए । वोर्डरमा भारतको चर्को विरोध गर्ने उही मानिस फेरी त्यहाँ पनि देखिन्छ । 
उ त पाकिस्तान एसेम्लीको त्यो क्षेत्रको निर्वाचित सांसद पो रहेछ । पेशाले वकिल ।  उसले अंग्रेजीमा भन्यो ‘आइ एम भेरी सरी । यु डिड नट टेल मी यु आर फ्रम नेपाल ।’ चक्रले भने ‘लुक हेयर’ (हेर) नेपाली कांग्रेसले तिम्रो मुक्ति वाहिनीलाई दिएको गिफ्ट हस्तान्तरण गर्न आएको छु । तिम्रा साथीहरुलाई तालिम दिनु छ भने क्याप्टेन डीवी राई पनि हुनुहुन्छ म पनि तिम्रो भाषा वुझ्छु ।’ लगत्तै आर्मीको (बंगाली) चिफ आयो । ठूलो नक्सा फैलाएर देखायो र भन्यो ‘अहिले तिमी यहाँ छौ । पाकिस्तानी आर्मी यहाँ छ ।’
चक्र स्वयं क्रान्तिकारी गुरिल्ला । भारतीय स्वतन्त्रता आन्दोलनका क्रमा सुभाषचन्द्र वोसको सेनामा काम गरेका कर्णेल डीवी राई वुढा, झन क्रान्तिकारी । ‘चेकोभेरा, माओ, होचिमिनका किताव पढि रहने चक्र कम्ति जोशमा थिएनन् । 

त्यो बेलासम्म अत्याधुनिक हातहतियारले सम्पन्न पाकिस्तानी सेनाका सामु बंगालीहरु क्षणभर टिक्न सक्ने अवस्थामा थिएनन् । मुक्ति वाहिनीका कतिपयलाई हतियार चलाउन आउदैनथ्यो । पार्वतीपुरमा एकातिर मुक्तिवाहिनीको हेडक्वाटर । नदीको पारि पट्टी पाकिस्तानी सेनाको व्यारेक ।’
रातको समयमा नजिकैको ठूलो व्यारेकवाट पाकिस्तानी सेना बंगालादेशका गाउँ पथ्यो । विध्वङस मच्चाउथ्यो । उज्यालो नहुदै फर्किन्थ्यो । ‘बंगालीहरुसंग आधुनिक हतियार त थिएनन् नै राइफलका लागि पर्याप्त गोली र बारुद पनि थिएन ।’
साना र सामान्य हतियारको भरमा मोर्चा सम्हाली रहेका थिए । 
चक्रले भनेका  छन् ‘हामी वारी छौ । पुलपारि पाकिस्तानी सेनाको व्यारेक छ । मैले भने ‘यो पुल तोड्नुप¥यो नी । त्यसका लागि के छ साधन तिमीहरुसंग ।’
पुल भत्काएर पाकिस्तानी सेनाको सम्भावित आक्रमण रोक्न उनीहरुले हाते बम प्रयोग गरे । तर त्यसले पुलमा सामान्य क्षति समेत पु¥याउन सकेन ।’
नदीको एउटा किनामा मुक्ति वाहिनी अर्को तिर पाकिस्तानी आर्मी छ । बाटैको एउटा सरकारी स्कूलमा वंगलादेशको स्वतन्त्रता र निर्वासित सरकारको घोषणा भयो । त्यो समारोहमा चक्र सहित नेपाली टोली समेत सहभागी थियो । 
कार्यक्रम चलिरदा समेत भिषण आक्रमण र गोलावारी गोलावारीको आवाज आईरहेको थियो । यस सन्दर्भमा चक्रले २०६३ पुषमा एक दिन लेखकलाई सुनाएका थिए ‘अत्याधुनिक हतियार सहितको पाकिस्तानी सेनासंग मुकाविला गर्न लुङगी लगाएका र समान्य वन्दुक समेत चलाउन नजान्ने ति क्रान्तिकारीहरुको आट देख्दा रोमाञ्चिकत भए । म प्रत्यक्ष युद्व हेर्न चाहन्थे ।’ 
उनले मुक्ति वाहिनीका कमाण्डर चटर्जीलाई वार जोन हेर्ने चाहना सुनाए । नेपाली कांग्रेसका गुरिल्ला उनको मन क्रान्ति हेर्न पाउने आसाले रोमाञ्चित भैरहेको थियो । 
चटर्जी ः तिमीहरुको कार्यक्रम के छ ? 
चक्र ः जहाँ लडाई भैरहेको छ । त्यो फन्टमा लैजाऊ ।
चटर्जी  ः जान्छौ ? 
चक्र ः यहाँसम्म आए पछि म हेर्न एकदमै उत्साहित छु । लैजाउ । 
चटर्जीले एउटा मोटरमा हालेर चक्र, सुशील र सुधिरलाई युद्वस्थल नजिक पु¥याए । जहाँ गोलावारीको आवाज मज्जाले सुन्न सकिन्थ्यो । चक्रले त्यो क्षण सम्झिए ‘दिनभरि हामी फ्रन्टमा बस्यौ । ठ्याक्कै लडाई भएकै ठाउँमा गएका थिएनौं, युद्धमोर्चा भन्दा केही पछाडि थियौ ।’
एकै पटक चटर्जी आएर भने ‘आइ एम सरी जेन्टलमेन । आई एड्भाईस यु नट टु रिमेन हेयर इज वेटर द्याट वि ड्राइभ यु व्याक । किन भनेको त । उ भन्छ ‘द पाकिस्तानी आर्मी इज इन एडभान्स ।’ त्यहाँ त पाकिस्तानी सेना आई नै सकेको रहेछ । चक्रले विहानै जुन पुल किन नभत्काएको भनेर सोधेका थिए यही रोकेर राखेका रहेछन् ट्याङक सहित पाकिस्तानी सेनालाई । अब तपाईंहरु यहाँबाट हट्नुपर्छ । यो भन्दा बढी समय हामी तपाईंहरुलाई यहाँ राख्न सक्दैनौ, किनभने पाकिस्तानी सेना नजिकैबाट अगाडि बढिरहेको छ । कुनै पनि वेला आक्रमण हुन सक्छ ।’
चक्रले सम्झिए ‘त्यहीवाट हामी मोटर चढेर दनादन ठाकुरगञ्ज तिर लाग्यौ । वोर्डर पास गर्ना साथ अल इण्डिया रेडियोमा समाचार आइ हाल्यो । ठाकुर गाउ क्याप्चरर्ड वाई पाकिस्तानी आर्मी । एक घण्टा ढिलो भएको भए हामी मारिने । तर हामीलाई डर भने पटक्कै लागेको थिएन । एकदमै रोमाञ्चक थियौं भने बाँच्नेको केही मतलव थिएन । जिवनको मूल्यको खोजिमा हिडेको केही नभए पनि एउटा गोलीको मूल्य त चुक्छ वस । खत्तम । 
भारतीय हस्तक्षेपको चौध दिनमै स्वतन्त्र
बंगालीहरुसंग हतियार र वलियो सेना त थिएन नै, गुरिल्ला युद्वको सामान्य रणनीति समेत थाहा थिए । अठार उन्नाईस वर्षका युवा हतियार भिरेर हिडेका छन् । कोही कमाण्डर छन्, कोही के, जसलाई राईफल चलाउने सामान्य ज्ञान समेत छैन । बंगलादेशमा पुगेका कर्णेल डीवी राईले भनेका छन् ‘पाकिस्तानको त्यस्तो सुसंगठित सेनाका अगाडी राइफल लिएर हिड्छन् । युद्वको समान्य ज्ञान र रणनीति छैन । खुलेआम सबै कुरा गर्छन् ।’
नोभेम्वरसम्म मुक्तिवाहिनीले बंगलादेशको एक तिहाई भूभाग मुक्त गरे र छापामारको संख्या विस्तार गरी १ लाख पु¥याए । 
राईले बीपीलाई खवर पठाए ‘म यहाँ वसेर केही लाभ भएन । हिन्दुस्तानले मद्दत नगरी केही हुदैन ।’ सन् १९७१ डिसेम्वर ३ मा भारतीय सेना छिरेको १४ औ दिनमा पाकिस्तानी सेनाले आत्मसमर्पण ग¥यो । त्यतिञ्जेल पाकिस्तानका ९३ हजार सैनिक युद्ववन्दी भैसकेका थिए । पाकिस्तानी सेनाका कमाण्डर लेफटिनेन्ट जनरल नियाजीले आफ्नो आत्मकथामा पूर्वी पाकिस्तानमा सैन्यकारवाहीको आवश्यकता नै थिएन किनकी सेख मुजिवर रहमानलाई सत्ता हस्तान्तरण गर्नु नै एउटै मात्र समाधान थियो । यो नौ महिने मुक्ति संग्राममा दश लाख पूर्वी पाकिस्तानीको ज्यान गयो । चार लाख महिला बलात्कारको शिकार भए । अनी बंगलादेश स्वतन्त्र भयो ।