कटवालका अनुसार दरबारका एक जर्नेलले उनलाई धम्कीको शैलीमा भनेका थिए ‘तिमी को हौ दरबारको भविष्य बारे निर्णय गर्ने’ ? यसरी दरबारकै कारण राजतन्त्र अन्त्यको बाटोमा गयो । राजा सकारात्मक नभएपछि प्रधानमन्त्री कोइराला राजतन्त्र जोगाउन सकिँदैन भन्ने निष्कर्षमा पुगे । २०६३ फागुन २८ गते विराटनगरमा उनले भनिदिए, ‘राजा र युवराजले बुद्धि पु-याएर गद्दी त्यागेको भए राम्रो वातावरण बन्ने थियो । अब ‘सेरिमोनियल किङ’ टाढाको कुरा भइसक्यो । राजा आफैँले गणतन्त्रको बाटो खोलिदिए’  ।

अधिकारविहीन भएर नारायणहिटी दरबारमा सीमित हुनु परेपछि राजामा छटपटाहट थियो । परिस्थिति नियन्त्रणबाहिर गइसके पनि राजा ज्ञानेन्द्र आफैँ भने राजसंस्था जोगाउने अन्तिम प्रयासमा थिए । नेपाली समाजमा राजा र युवराजको छवि राम्रो नभएकाले राजाका चारवर्षीय नाति हृदयेन्द्रलाई ‘बेबि किङ’ बनाएर गद्दीमा राख्ने चर्चा सुरु भयो । छापाहरूमा नेपाल र भारतका राजतन्त्रसमर्थक हिन्दुवादीले शाहवंश जोगाउन अभियान सुरु गरेका खबर प्रकाशित भइरहेका थिए (झा, २०७२, पृ.१२४) । त्यसै वेला प्रधानमन्त्री कोइरालाले विराटनगरबाट राजा र युवराजले गद्दी छोडे ‘बेबि किङ’ राख्न सकिने सन्देश दिएका थिए । प्रधानमन्त्रीको त्यो सन्देशपछि कतिपय शुभचिन्तकले राजालाई भेटेर भनेका थिए, ‘सरकारबाट राजीनामा गरिबक्सियोस् । नातिलाई गद्दीमा राखे अझै पनि राजतन्त्र जोगाउन सम्भव छ । गिरिजाबाबुले बोलिसक्नुभएकोछ । हृदयेन्द्रलाई राजा बनाउँदा भारतीयहरूले पनि समर्थन गर्ने छन्’ । राजालाई यस्तो सुझाव दिनेमध्ये राष्ट्रि«य पञ्चायतका पूर्वअध्यक्ष विश्वबन्धु थापा पनि एक थिए ।  राजाले ‘बेबि किङ’को कुरा सुन्नै चाहेनन् । ‘बेबि किङ’ स्वीकार गरे राजतन्त्र जोगाइदिने भारतीय प्रधानमन्त्री अटलविहारी वाजपेयीको सन्देश पाएपछि थापाले राजासँग कुरा गरेका थिए (थापा, अनलाइनखबर ः २०७५ पुस १०) । त्यस वेला राजा सकारात्मक बनेको भए राजतन्त्र जोगाउन सकिने सम्भावना थियो । प्रधानमन्त्री कोइराला अन्तिम क्षणसम्म राजतन्त्र जोगाउने पक्षमै थिए (खनाल, कान्तिपुर ः २०७४ असोज १२) । सम्पर्क स्रोतहरूमार्फत उनले राजासँग संवाद गर्न खोजे । एउटै कामका लागि धेरै मानिस परिचालन गर्ने स्वभावका कोइरालाले छोरी सुजाता र विदेशमामिला सल्लाहकार सुरेशचन्द्र चालिसेलाई दरबारसँगको संवादका लागि खटाएका थिए । ‘बेबि किङ’मा सहमति बने गणतन्त्रको पक्षमा अडान लिइरहेको माओवादीलाई समेत मनाउन सकिनेमा प्रधानमन्त्री विश्वस्त थिए ।
ती दिन माओवादी र एमाले दुवै राजा फाल्ने पक्षमा थिए । कांग्रेसले निर्णय गर्न बाँकी थियो । प्रधानमन्त्री निकटहरूले उनलाई सम्झाउँदै भनेका थिए, ‘तपाईँ बीपीको अनुयायी, बीपीको लाइन त मेलमिलाप हो, राजा फाल्ने होइन’ । प्रधानमन्त्रीलाई यस्तो सल्लाह दिनेमा प्रधानसेनापति रुक्माङ्गद कटवाल पनि एक थिए । कोइरालाले विराटनगरमा ‘बेबि किङ’ को प्रस्ताव राखेपछि वातावरण मिलाउन कटवाललाई अह्राएका थिए । राजाले ‘बेबि किङ’ को प्रस्ताव सुन्नै चाहेनन् । कटवाल (२०८०) का अनुसार दरबारका एक जर्नेलले उनलाई धम्कीको शैलीमा भनेका थिए ‘तिमी को हौ दरबारको भविष्य बारे निर्णय गर्ने’ ? यसरी दरबारकै कारण राजतन्त्र अन्त्यको बाटोमा गयो (यहो टेलिभिजन ः अन्तर्वार्र्ता) । राजा सकारात्मक नभएपछि प्रधानमन्त्री कोइराला राजतन्त्र जोगाउन सकिँदैन भन्ने निष्कर्षमा पुगे । २०६३ फागुन २८ गते विराटनगरमा उनले भनिदिए, ‘राजा र युवराजले बुद्धि पु-याएर गद्दी त्यागेको भए राम्रो वातावरण बन्ने थियो । अब ‘सेरिमोनियल किङ’ टाढाको कुरा भइसक्यो । राजा आफैँले गणतन्त्रको बाटो खोलिदिए’ (कान्तिपुर ः २०६३ फागुन २९) । राजतन्त्र फाल्नैपर्ने अवस्थामा आइपुग्दा प्रधानमन्त्री कोइराला राजनीतिक जीवनकै कठिन मोडमा थिए । बीपीले जीवनको अन्तिम क्षणमा उनलाई भनेका थिए, ‘राजपरिवार सम्मानित संस्था हो, जतिसुकै कठिन अवस्था आइपरे पनि राजसंस्था फाल्ने बाटोमा नजानु । त्यसको अभावमा हामी नेपाललाई स्वतन्त्र राखिरहन सक्दैनौँ’ । बीपीको त्यही वचनका कारण राजाबाट जतिसुकै अपमानित भए पनि राजतन्त्र हटाउने पक्षमा उनी थिएनन् ।
राजाले परिस्थिति बुझेर निर्णय लिन नसक्दा माओवादी, एमाले र आफ्नै पार्टीभित्र राजा हटाउन जोड दिइरहेका शक्तिको प्रधानमन्त्रीमाथि तीव्र दबाब थियो । कोइरालाले भनेका थिए, ‘आफूबाट गल्ती भयो भन्ने महसुस राजालाई कहिल्यै भएन । व्यक्तिवादी स्वभाव, आफूबाहेक अरूलाई नचिन्ने, परिवारलाई समेत नचिन्ने । उनले गद्दी छोडेको भए उनकै नाति राजा हुन्थे । राजतन्त्र जोगिन्थ्यो । आफैँं मात्र हुनुपर्छ भन्ने मनसाय राजामा देखियो । अब कसै गरे पनि उनले राजतन्त्र जोगाउन सक्ने छैनन’् (नेपाल, हिमालखबर ः २०७८ जेठ १५) । कोइरालासमेत राजालाई काँध थाप्न सकिँदैन भन्ने निष्कर्षमा पुगेपछि परिस्थिति गणतन्त्रमा जान दबाब बढाइरहेका कम्युनिस्टहरूको अनुकूल हुन हुग्यो । राजा इतिहासमै अलोकप्रिय रहेको र उनका उत्तराधिकारी पारसको अत्यन्त नकारात्मक छवि बनेको मौकामा राजा फाल्न भारत र कम्युनिस्ट मात्र होइन, कांग्रेसभित्रै पनि प्रधानमन्त्रीमाथि चरम दबाब बढ्दै गयो । त्यस्तो अवस्थामा पनि प्रधानमन्त्री कोइराला सम्पर्क स्रोतमार्फत राजासँग संवाद चलाई नै रहेका थिए । उनका तर्फबाट राजा ज्ञानेन्द्रसँग संवाद गर्ने अर्का पात्र थिए सोल्टी होटलका मालिक प्रभाकरशमशेर राणा । राजासँगको कुराकानीपछि राणाले प्रधानमन्त्रीसँग भनेका थिए, ‘गिरिजाबाबु, म केही गर्न नसक्ने अवस्थामा पुगेँ । सरकार (राजा) र म सोल्टी होटलमा पिएर कुरा गर्दै थियौँ । सरकारबाट आफ्नो हातको ग्लास भुइँमा झारिबक्सियो । सीसा फुटेर चकनाचुर भएपछि हुकुम भयो, ‘प्रभाकर, बरु म यसरी नै चकनाचुर भएर जान्छु तर यिनीहरूसँग झुक्दिनँ’ (नेपाल, हिमालखबर ः २०७८ जेठ १५) । 
कटवाल (२०७१) का अनुसार राजाले ‘बेबि किङ’ मेरो लासमाथि मात्र सम्भव छ भन्ने जवाफ पठाए । राजाको बुझाइमा ‘बेबि किङ’ स्वीकार गर्नु भनेको दाजु वीरेन्द्रको वंशज (छोरी श्रुतिको सन्तान) लाई बुझाउनु हो वा नाति हृदयेन्द्रको शासन हो । हृदयेन्द्रलाई राजा बनाउनु भनेको बुहारी हिमानी (भारतीय चेली) मार्फत भारतीयकरणको निम्ति बाटो बनाइदिनु हो (कटवाल, २०७१, पृ.४०४) । राजाले ‘बेबि किङ’ अस्वीकार गरेपछि प्रधानमन्त्री कोइराला राजतन्त्रप्रति कठोर बन्दै गए । २०६४ असोज दोस्रो साता नेपाली कांग्रेसले संवैधानिक राजतन्त्रको सिद्धान्त छोड्ने निर्णय ग¥यो । गणतन्त्रमा जाने कांग्रेसको निर्णयप्रति असहमति जनाउँदै संस्थापक नेता कृष्णप्रसाद भट्टराईले २०६४ असोज ९ गते पार्टी परित्याग गरिदिए (खनाल, २०८०, पृ.५३२) । भट्टराईले भनेका थिए, ‘गणतन्त्रको लामो तर पूर्णतया निरर्थक नारा दिएर कांग्रेसले हाम्रो देशका सार्वकालिक नेता बीपी र गणेशमानलाई चटक्कै बिर्सिँदै छ । त्यसो हुनाले यस पार्टीसँग अब उप्रान्त मेरो कुनै खालको सम्बन्ध वा सम्पर्क रहने छैन’ (भट्टराई ः २०६४ असोज ९) ।
राजसंस्था जोगाउने प्रयासमा राजा नै बाधक बनेपछि राजतन्त्र फाल्ने आफ्नो योजना र रणनीतिबारे प्रधानमन्त्री कोइरालाले कसैलाई सुइँकोसम्म दिएनन् (नेपाल, गोरखापत्र ः २०७९ जेठ १५) । कतिपय लेखकहरूले नेपालमा लोकतान्त्रिक गणतन्त्र स्थापना गर्न नेपाली नभएर बाह्य शक्तिको हात रहेको दाबी गरेका छन् । देवकोटा (२०७३) को विचारमा नेपाली जनताले राजतन्त्रको अन्त्यका पक्षमा आवाज उठाएर माहौल बनाए पनि अन्तिम प्रहार विदेशीहरूले नै गरेका थिए तर राजतन्त्रको चिहान भने राजाहरू आफैँले खनेका हुन् (पृ.१६९) । राजालाई विष्णुको अवतार मान्ने जनतालाई गणतन्त्रको कित्तामा पु¥याउन राजाहरू आफैँं धेरै जिम्मेवार छन् (जबरा, हिमालखबर ः २०७८ असोज ९) । देवकोटा र तत्कालीन प्रधानमन्त्री कोइरालाका भतिजा निरञ्जन कोइरालाको बुझाइमा समानता देखिन्छ । प्रधानमन्त्री कोइराला आफैँले निरञ्जनसँग भनेका थिए, ‘माओवादी, कांग्रेस र एमालेभित्र पनि भारतीयहरूबाट परिचालित मानिसहरू राजा फाल्न दबाब बढाइरहका थिए’ (नेपाल, हिमालखबर ः २०७८ जेठ १५) । राजकाजको तालिम नभएका ज्ञानेन्द्रले परिस्थिति बुझेर निर्णय लिन सकेनन् । राजाको व्यवहारले प्रधानमन्त्री कोइराला अन्ततः गणतन्त्रको पक्षमा जान बाध्य भए ।